سرپرست گروه ایرانی باستان‌شناسی محوطه‌ی ویرانشهر فاروج، از دستیابی به برجای‌مانده‌ی (:بقایای) یک نیایشگاه در تپه‌ی مرکزی محوطه خبر داد و گفت: ویرانشهر نشانه‌هایی از مرکز اداری و مذهبی و گردآوری مالیات را در دوره اشکانیان داشت.
به گزارش ایلنا، محوطه‌ی ویرانشهر که در باختر شهر تیتکانلو و ۱۰ کیلومتری شمال شهرستان فاروج جای دارد، یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی دره‌اترک است که از دیرباز باستان‌شناسان به اهمیت آن پی برده‌اند. چنانکه باستان‌شناسان ایتالیایی که پیش از انقلاب این گستره را شناسایی کرده بودند، تاریخی هم‌زمان با دوره‌ی ساسانی را برای آن پیشنهاد داده بودند. در نهایت نیز در فهرست میراث ملی نیز به ثبت رسید. اما کاوش‌های کنونی که از سال ۱۳۹۸ به‌کوشش گروه باستان‌شناسان ایرانی و با همکاری باستان‌شناسان فرانسوی در چارچوب همکاری مشترک میان پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و موزه‌ی لوور آغاز شده، نشان داد که زمان پی‌افکنی برج و باروی این سکونتگاه، دوره‌ی اشکانی بوده و استقرار در آن تا میانه‌ی دوره‌ی ساسانی ادامه داشته است.
دگرگونی در ساختار مهرازی سازه
میثم لباف خانیکی، سرپرست هیات ایرانی باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر فاروج، با اشاره به آنکه چندی پیش پنجمین فصل کاوش و گمانه‌زنی در این گستره به پایان رسید، گفت: کم‌وبیش از سومین فصل کاوش بود که دریافتیم بازمانده‌ی معماری سازه‌ها، نشان می‌دهد پهنه‌ی ویرانشهر در میانه‌ی حصاری مربع‌شکل محصور بوده و گستره‌ای ۱۴ هکتاری را که هر ضلع آن ۳۵۰ متر است، پوشش می‌داد. حصار پیرامونی این سکونتگاه برج‌های پیوسته‌ای داشت و یک ارگ یا حاکم‌نشین در گوشه‌ی شمال‌باختری آن جای داشت. ساختار دروازه و سازه‌های افزوده (:الحاقی) در کذر دست ِ کم سه دوره‌ی معماری دچار دگرگونی‌هایی شده که با توجه به نشانه‌های به‌دست آمده، از اوایل دوره‌ی اشکانی تا میانه‌ی دوره‌ی ساسانی به دراز انجامیده است. در نتیجه‌ی کاوش فصل چهارم نیز ساختار دروازه شامل گذرگاه ورودی و برج‌های مکعب‌مستطیل‌شکل کناری (:جانبی) شناسایی شد.
به گفته‌ی او، اکنون با کمک اداره‌ی کل میراث و گردشگری خراسان شمالی، بخشی از دروازه خواناسازی و باززنده‌سازی (:مرمت) شده است تا برای همگان درخور بازدید و تبدیل به سایت موزه شود. به‌سخن دیگر، برجی دوره اشکانی برای بازدید همگان آماده می‌شود تا گردشگری در منطقه رونق یابد.
لباف خانیکی درباره‌ی پنجمین فصل کاوش در گستره‌ی ویرانشهر خراسان شمالی گفت: امسال کارمان را روی تپه‌ای که درون محوطه است، متمرکز کردیم. در نهایت ویژگی‌های پلان معماری، کاربری و متریال بنایی که در این تپه است، شناخته شد. کلیات معماری مجموعه نشان می‌دهد که با استفاده از دیوارهای خشتی ساخته‌شده و ویژگی خشت‌ها نیز ویژگی معماری دوره اشکانی و ساسانی را نشان می‌دهد. این یافته‌ها، ساخته‌شدن این بناها در دوره‌ی اشکانی و مورد استفاده بودن آن تا دوره ساسانی را نیرو (:قوت) می‌بخشد.
کاربری تا دروه‌ی ساسانیان
سرپرست هیات ایرانی باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر فاروج در پاسخ به این پرسش که آیا یافته‌ها نشان از مسکونی‌بودن محوطه دارند، گفت: خیر؛ همه‌ی این محوطه ۱۴ هکتاری که تا میانه‌ی دوره‌ی ساسانیان نیز استفاده می‌شده است، همانند مرکز اداری در دوره اشکانیان و ساسانیان بوده است و مرکز مدیریتی وفرمانروایی شناخته می‌شده است. از این دست محوطه‌ها چند نمونه‌ی دیگر در خراسان داریم که به عنوان مراکز مدیریتی بودند و جمعیت‌های پیرامون از جمله روستاهای اقماری و عشایر را مدیریت و ساماندهی می‌کردند.
او بر این باور است که: بخشی از این محوطه که به ویرانشهر آوازه دارد، به عنوان مرکز اداری و سیاسی بود و بخش دیگر آن نیز سازه‌ای دینی است. به سخنی، می‌توان گفت سیاست‌های فرمانروایی که دربردارنده‌ی بخش اداری و مذهبی می‌شود، در این مجموعه اجرا می‌شد. تپه‌ی درون محوطه به‌گمان بسیار، یک نیایشگاه (:معبد) است. چراکه در بخش‌های گوناگونی از آسیای مرکزی مانند خوارزم، ماوراءالنهر و… پلان‌های همانند این بنا را داشتیم که کاربرد دینی داشته است. حتا در کوه خواجه سیسستان که آتشکده‌ی شناخته‌شده‌ی دوره‌ی اشکانی که یکی از دیرینه‌ترین آتشکده‌ها است، چنین پلانی دارد که نشان می‌دهد نیایشگاهی با کاربری مذهبی است. تقارن در همه‌ی این پلان‌ها نقش اصلی را بردوش دارند.
لباف خانیکی در پاسخ به این پرسش که آیا آثاری از آتشکده در این بخش از محوطه ویرانشهر بدست آمده یا نه؟ گفت: تفاوت این بنا با دیگر مجموعه‌های معماری شناخته شده آن است که بلندای (:ارتفاع) زیادی از بنا به‌جا مانده است. نزدیک به ۴ و نیم متر از بلندای سازه دفن شده است. می‌توان گفت سازه‌ای کم‌ئبیش سالم را تا زیر تاق سقف، در این بخش داریم اما اکنون امکان دستیابی آسان به کف بنا را نداریم؛ چراکه بخش زیادی از بنا زیر خاک نهفته است و باید خاکبرداری گسترده‌ای در این محوطه انجام شود. اکنون تنها توانستیم پلان و تراز کف را مشخص کنیم و برداشتی درباره‌ی کاربری آن داشته باشیم. اگر اشیاء به‌دست‌آمده و مواد فرهنگی نیز در این محوطه وجود داشته باشد، باید همه‌ی فضا خاکبرداری شود تا بتوانیم به این آثار دست پیدا کنیم. این درحالی است که با یک تالار ۱۲ در ۱۲ متری که دارای ایوانی ۱۲ در ۱۲ متراست روبه‌رو هستیم. مقیاس‌ها بسیار بزرگ است و اگر بخواهیم به کف دست پیدا کنیم و آثاری از آتشدان یا کار‌هایی که در این بخش انجام می‌گرفته، بدست آوریم باید کاوشی در اندازه‌ی گسترده با حجم خاکبرداری پهنه‌وری انجام شود. ارزش این بنا این مهم را بایسته می‌سازد که چنین کاری انجام شود.
او در پاسخ به این پرسش که بسیار پیش آمده است در دیواره‌های آتشکدها و مراکز مذهبی دوره اشکانیان و ساسانیان رنگ و نقاشی پدیدار است، آیا در این مکان نیز آثاری از رنگ بدست آمده است که درستی کاربری این مجموعه به عنوان معبد یا آتشگاه را نشان بدهد؟ گفت: این نکته مهمی است چرا که در نمونه‌هایی که در ترکمنستان هست، رنگ قرمز پیداست اما نکته مهم آن است که این رنگ‌ها نیز در بخش پایینی دیوار کار شده‌اند. اکنون می‌دانیم که دیوارها گچ‌اندود است و برای آنکه آثاری از رنگ یا نقاشی بدست آید باید تا فضاهای پایین کاوش انجام شود چراکه عموما در سطح یک متری دیوارها این رنگ‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این موارد در اولویت سال‌های دیگر است و اگر پشتیبانی بایسته انجام گیرد می‌توانیم بی‌حدس‌وگمان در این‌باره سخن بگوییم.
ویرانشهر، مرکزی اقتصادی و اداری
این باستان‌شناس درباره‌ی گستردگی محوطه و اینکه آیا می‌توانسته یکی از مراکز بزرگ قدرت در دوره‌ی اشکانیان و ساسانیان برای اداره‌ی خراسان بزرگ بوده باشد؟ گفت: سند خوبی همچون سفال‌نوشته‌های نسا دراختیار داریم که در ۶۰ کیلومتری ویرانشهر قرار دارد. در این سفال‌نوشته‌ها جانمایی‌های گوناگونی آورده شده که مالیات پرداخت می‌کردند. به‌گمان، ویرانشهر یکی از مراکز اداری و اقتصادی است که مالیات‌ها را جمع آوری و به مرکز اصلی که نسا بود، پرداخت می‌کردند. احتاما ویرانشهر، بخشی کوچک‌تر از ساتراپی‌های دوره هخامنشان بوده است.
لباف خانیکی یادآور شد: اگر کاوش‌ها در ویرانشهر ادامه یابد و بتوانیم به لایه‌های زیرین دست پیدا کنیم، شاید بتوانیم به سفال‌نوشته‌ها نیز برسیم. البته با توجه به زلزله‌ای که در منطقه روی داده، این‌گونه به گمان می‌رسد که پس از زلزله، محوطه آرام تخلیه و با گذشت زمان متروک شده است. از این‌رو مواد فرهنگی منقول بسیار کمی در محوطه بدست آمده. اما امیدواریم بتوانیم به اسناد اداری آن دوره دست پیدا کنیم.
سرپرست گروه ایرانی باستان‌شناسی محوطه ویرانشهر فاروج درباره‌ی همکاری با موزه لوور گفت: از سال ۱۳۹۸ که تفاهم‌نامه امضاء شد، باشندگی همکاران فرانسوی را به دلایل گوناگون نداشتیم. اما همکاری علمی آن‌ها را داریم و بررسی‌های آزمایشگاهی داده‌ها به‌دستیاری موزه‌ی لوور انجام می‌گیرد. با توجه به آنکه فصل پنجم، واپسین فصل برپایه‌ی پیمان‌نامه‌ی پنج‌ساله بود، از این‌رو در عمل این پیمان‌نامه به‌پایان رسیده و امیدواریم که با توجه به یافته‌های چشمگیر، پیمان‌نامه و پشتیبانی از این کاوش ادامه یابد. نباید فراموش کرد که تاکنون محوطه‌های اینچنین که بدست آمده بیرون از مرزهای ایران از ترکمنستان گرفته تا ازبکستان و شمال افغانستان بوده و به‌دستیاری باستان‌شناسان خارجی کاوش شده و کم‌وبیش این نخستین نمونه از گونه‌ی خود است که درون مرزهای ایران و به‌دستیاری باستان‌شناسان ایرانی کاوش می‌شود و برای نخستین بار با فرهنگ دوره اشکانی و چگونگی اداره مرکزی سیاسی و دینی روبه‌رو می‌شویم که در خوانش و بازگویی تاریخ بی‌اثر نخواهد بود.
