باورهای مردم کرمان درباره‌ی سازه‌ی تاریخی «جبلیه» فراتر از آن چیزی است که بتوان به‌تمامی همسان با واقعیت دانست. آن‌ها می‌گویند ساخت‌مایه‌ی (:مصالح) به‌کار رفته در این سازه از شیر شتر و خاکستر و سفیده‌ی تخم‌مرغ است و به همین سبب چنان استوار است که نمی‌توان آن را ویران کرد. به‌راستی هم جبلیه‌ی سازه‌ای پابرجاست که به‌دور از رمز و راز نیست و درباره‌ی آن دیدگاه یکسانی وجود ندارد.
گنبد جبلیه رازآمیز است؛ بدان سبب که دانسته‌های تاریخی باستان‌شناسان درباره‌ی آن آمیخته با حدس و گمان است. کسی به‌درستی نمی‌داند که جبلیه برای چه کاری ساخته شده بوده است. برخی آن را بازمانده‌ای از آتشکده‌ای ساسانی گمان می‌برند؛ برخی آرامگاهی از آنِ زرتشتیان که در سیل کرمان در سده‌های گذشته نیمه‌ویران شد؛ شماری آن را آرامگاه یکی از عارفان به نام پیرمراد قلمداد می‌کنند و برخی حتا تا آ‌نجا پیش می‌روند که جبلیه را معبدی بودایی گمان می‌کنند که در زمان چیرگی مغولان بر ایران (سده‌ی هفتم مهی) ساخته شده است. برای این گمانه‌ها، سند باورینی (معتبری) در دست نیست. با این همه، از میان گمانه‌ها (که بیش‌تر به آن خواهیم پرداخت) شاید بتوان سال ساخت گنبد جبلیه را در سده‌ی پنجم (در روزگار چیرگی آل بویه بر کرمان) دانست.
آگاهی‌‌هایی دیگر درباره‌ی گنبد جبلیه
این سازه‌ی زیبا در خاور شهر کرمان جای گرفته است و با کوه و جنگل سرو و کاج، دوری اندکی دارد. این گنبد جایی برای گردشگری است که نزدیک به دو دهه پیش، در آن موزه‌ای برپا کرده‌اند. نام گنبد به چندگونه آورده شده است. گنبد جبلیه، گنبد زیگ و گنبد گنج، نام‌های آن است. نکته‌ی درخور نگرش درباره‌ی جبلیه آن است که سازه‌ی آن سراسر از سنگ است و به همین سبب گاه آن را«جَبل (کوه) سنگی» هم نامیده‌اند.
پیش‌تر اشاره کردیم که شاید درست‌ترین تاریخ‌گذاری برای ساخت گنبد جبلیه، سده‌ی پنجم باشد. اما این سخن را همه‌ی باستان‌شناسان و تاریخ‌نویسان درست نمی‌دانند. نخستین کسی که کوشید درباره‌ی زمان ساخت جبلیه به تاریخی درست دست یابد، «سِر پرسی سایکس»، مامور سیاسی و جغرافی‌نویس انگلیسی بود که سال‌ها در ایرانِ روزگار قاجار به‌سر بُرد و درباره‌ی تاریخ ایران پژوهش‌هایی انجام داد. او سرکنسول انگلیس و فرمانده‌ی پلیس جنوب ایران بود. سایکس، جبلیه را سازه‌ای زرتشتی دانسته است اما می‌نویسد که تاریخ درست ساخت آن پیدا نیست. اریک شِرودر، نویسنده کتاب «شاهکارهای هنر ایران»، در دهه‌ی 1310 خورشیدی به بررسی سازه‌ی جبلیه پرداخت و نوشت که سازه‌ای است که ساخت آن در سده‌ی ششم بوده اما به پایان نرسیده و کهن‌ترین گنبد دوپوش (دو جداره) ایران است. هرچند باستان‌شناسانی هستند که گنبد سلطانیه در زنجان (ساخته‌شده در سده‌ی هشتم) را کهن‌ترین گنبد دوپوش ایران و جهان می‌دانند. آندره‌گدار، باستان‌شناس نامدار، گنبد جبلیه را ساخته‌شده در دوره‌ی سلجوقی (سده‌ی ششم) گمان بُرده است و آرتور پوپ، تاریخ‌نگار، آن را سازه‌ای از سده‌ی هفتم دانسته است. اما باستانی پاریزی جبلیه را سازه‌ای ساخته شده در دوران باستانی ایران و از بناهای زرتشتیان کرمان برشمرده است. علی‌رضا انیسی، دانشیار پژوهشگاه میراث فرهنگی، که بررسی دامنه‌داری درباره‌ی گنبد جبلیه انجام داده است، در جستاری علمی، باور دارد که این سازه در دوره‌ی آل بویه (در سده‌ی پنجم مهی) ساخته شده است. او برای اثبات سخن خود، به آثار نوشتاری کهن استناد کرده است.
به هر روی، گنبد جبلیه سازه‌ای هشت گوشه (:هشت ضلعی) است که با سنگ و ملات گچ درست شده و بر فراز آن گنبدی زیبا دیده می‌شود. دو دَر روبه‌روی هم در این سازه دیده می‌شود که اکنون دَر شمالی جبلیه بسته مانده است. سازه‌ی یادشده گچ‌بری‌هایی داشته که در اثر گذر زمان از میان رفته است. نمای درونی آن بسیار ساده است و آرایه‌ی ویژه‌ای ندارد.
گنبد جبلیه در زیبایی کم‌مانند است. چه‌بسا دیدن آن ما را به یاد گنبد سلطانیه‌ی زنجان بیندازد، اما بسیار رازآمیزتر از آن سازه‌ی دل‌انگیز است. جبلیه نمونه‌ای برجسته از هنر مهرازی شهر تاریخی کرمان و از یادگارهای چندین سده‌ای آن دیار است.
*یاری‌نامه: جُستار «گنبد جبلیه در کرمان؛ بررسی و ارزیابی مجدد» نوشته‌ی علی‌رضا انیسی (فصل‌نامه‌ی اثر- بهار 1400- شماره 92)؛ گزارش خبرگزاری مهر و تارنمای شهر معمار.
