باستان‌شناسان پس از نزدیک به سه ماه کاوش در محوطه‌ی «ازبکی» در دشت نظرآباد استان البرز، درحالی که در جست‌وجوی یک محوطه‌ی «عصر آهن III یا ماد» بودند، یک سازه‌ی معماری متفاوت را شناسایی کردند. گمان نخستین آن‌ها بر این است که این سازه‌ی خشتی از دوره‌ی هخامنشی باشد.
به گزارش ایسنا، محوطه‌ی باستانی ازبکی در نظرآباد استان البرز و ۸۰ کیلومتری تهران جای دارد. این گستره، یک تپه بلند به نام «ازبکی» و شماری تپه کوتاه‌تر به نام‌های «گوموش تپه»، «جیران تپه»، «یان تپه»، «مارال تپه»، «دوشان تپه» و «تپه تختگاه» را دربر می‌گیرد.
این گستره‌ی باستانی که در یک ملک شخصی جای دارد، نخستین‌بار سال ۱۳۷۷ به سرپرستی «یوسف مجیدزاده» کاوش و آثاری از دوره‌ی ماد، عصر آهن II و III(دو و سه) در آن شناسایی شد. آن کاوش‌ها تا سال ۱۳۸۴ ادامه داشت و دیرینگی گستره تا نزدیک به ۹ هزار سال گمانه زده شد.
دستیابی به دیوارهای خشتی با دوره گمان‌زده‌شده‌ی هخامنشی
اکنون پس از گذشت نزدیک به ۲۰ سال باستان‌شناسان به گستره‌ی ازبکی بازگشته‌اند. آن‌ها در جست‌وجوی مادها بودند، اما به یافته‌های تازه‌آی دست پیدا کردند؛ سازه‌ای خشتی با معماری متفاوت از دوران ماد، که گمان می‌رود سازه‌ای هخامنشی باشد. هرچند برای تایید این گمان باید نتیجه آزمایش‌های کربن ۱۴ روشن شود.
باستان‌شناسانی که نزدیک به سه ماه «دوشان تپه»، یکی از هفت تپه اقماری محوطه ازبکی را کاوش کردند، روزهای پایانی کار را می‌گذارنند، اما کارگرها خیلی وقت است که قهر کرده و رفته‌اند. مهرداد ملک‌زاده، سرپرست کاوش باستان‌شناسی دوشان تپه می‌گوید: «چون حقوق نگرفتند، رفتند.» کاوش‌ها اما با نیروهای داوطلب و کارشناسان باستان‌شناسی ادامه پیدا کرد. بودجه کاوش یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان تعیین شده بود، اما به گفته سرپرست کاوش ۸۰ درصد آن هنوز پرداخت نشده است.
باستان‌شناسان که در جست‌جوی آثار مادها حفاری در «دوشان تپه» را آغاز کردند، نخست یک کارگاه ۱۰ در ۱۰ در نزدیکی کارگاه «یوسف مجیدزاده» باز کردند. آن‌ها هنگام کاوش با پرچین سنگی روبه‌رو شدند و در ادامه به یک دیوار خشتی رسیدند که باستان‌شناسان را بر آن داشت تا کارگاه را کمی بزرگ‌تر کنند. کاوش‌ها در بخش‌هایی به خاک دست‌نخورده (:بکر) رسید، اما در سمت دیگر، باستان‌شناسان را به ادامه کار در فصل‌های بعدی ترغیب کرده است. حالا پرسش‌های تازه‌ای ایجاد شده و این گمانه مطرح شده است که یک دوره به توالی تاریخی محوطه ازبکی اضافه خواهد شد.
مهرداد ملک‌زاده، سرپرست کاوش دوشان تپه، محوطه ازبکی
مهرداد ملک‌زاده، سرپرست هیات کاوش باستان‌شناسی دوشان تپه، به خبرنگارانی که به بهانه پایان این فصل از کاوش، در محوطه ۹هزارساله ازبکی حضور داشتند، درباره اهمیت این محوطه، یافته‌های آن و بایستگی ادامه کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی ازبکی، گفت: یکی از دوره‌های مهم فرهنگ و تاریخ ایران، پیش از دوره هخامنشی‌ها، دوره مادهاست. مادها آنچنان که جغرافیای تاریخی به ما می‌گوید دو مرکز مهم داشتند؛ یک مرکز حکومتی که در باختر ایران، پای الوندکوه، همان «هگمتانه» نام‌دار و دیگری هم «ری» است. در متن‌های یونانی نیز آمده است که «ری بزرگترین شهر مادستان». در واقع هگمتانه پایتخت سیاسی مادها و ری مرکز فرهنگی آن‌ها بود، دوره تقریبا کمتر شناخته‌شده‌ی تاریخ و فرهنگ ایران باستان، اما کاری که مادها کردند این بود که سرآغاز تاریخ فرهنگیِ برآمدن شاهنشاهی جهانی، هخامنشی و پارسی بودند.
این باستان‌شناس ادامه داد: باستان‌شناسی دوره ماد تابع پاره‌ای از مشکلات است و هگمتانه هنوز آنچنان که باستان‌شناسان امید داشتند پاسخ‌های کافی را در اختیار نگذاشته است.
ملک‌زاده ادامه داد: از نزدیک‌به ۶۰ – ۷۰ سال پیش چند محوطه استاندارد و معیار دوره ماد حفاری شده است، مثل نوشیجان تپه ملایر، گودین تپه کنگاور و باباجان تپه نورآباد، که اطلاعات بسنده‌ای در اختیار باستان‌شناسان از گوناگونی (:تطور) فرهنگی عصر آهن III یا دوره ماد، قرار داده است. همیشه یکی از پرسش‌های باستان‌شناسان این بود که مواد فرهنگی گستره‌های خاوری‌تر ماد به مرکزیت ری چگونه است و چه پازل‌های فرهنگی را می‌تواند برای ما پر کند، اما ری باستان شوربختانه به زیر شهر تهران رفته است و عملا امکان پیگیری کاوش‌های باستان‌شناسی، آنچنان که درخور نگرش باشد وجود ندارد، برای نمونه نمی‌توانیم املاک و مستغلات بزرگ را بخریم، چون پلاک‌های ثبتی در تهران خیلی خیلی گران هستند.
خشت‌های مربعی آوارشده در ترانشه دوشان تپه، که باستان‌شناسان را بر این گمان داشت که سازه هخامنشی است
سرپرست هیات کاوش باستان‌شناسی دوشان تپه افزود: از نزدیک به ۳۰ – ۴۰ سال پیش روشن شد که یکی از ایستگاه‌های شا‌هراه خراسان بزرگ، چند منزل پیش از ری، «ازبکی» است که دارای مواد فرهنگی دوره ماد بوده است که شاید همانند آن‌ها را در ری می‌توانستیم بجوییم. بنابراین از نظر فهم تاریخ معماری و شهرسازی ایران، محوطه ازبکی به پرسش‌های اساسی ما درباره شکل‌گیری معماری دوره هخامنشی و دوره‌های پیش از آن و نهادهای حکومتی که می‌توانند در این دوره‌ها تکامل پیدا کنند و تاریخ هنر و معماری این دوره، می‌تواند پاسخ‌هایی بدهد.
او کاوش‌های یوسف مجیدزاده در سال‌های پایانی دهه ۷۰ را که شش فصل ادامه پیدا کرد و دژ مادی، گورستان و سازه‌های معماری عصر آهن II و III را یافت، یادآور شد و گفت: گستره‌ی ازبکی نماد فرهنگی استان البرز است و مقامات این استان جاه‌طلبی‌های معقولی دارند تا این گستره را ثبت جهانی کنند، اما ثبت جهانی به کیفیت و کمیت آگاهی‌های علمی وابسته است. آقای مجیدزاده مقاله‌ها و کتاب‌هایی درباره ازبکی چاپ کرده‌اند، ولی به هر حال ۲۰ سال از آن زمان گذشته است، ولی دانش در این سال‌ها متوقف نشده است، به‌ویژه آن‌که سختگیری‌های یونسکو بسیار نیاز دارد در این زمینه تولید محتوا داشته باشیم. بنابراین قرار شد در این فصل کاوش، بافت‌هایی را حفاری کنیم و آگاهی‌های اطلاعات تازه‌تری را به دست آوریم، کتاب‌هایی را بیش‌تر به زبان انگلیسی فراهم کنیم تا اهمیت این مجموعه فرهنگی را در سطح جهانی مطرح کنیم، تولیدِ محتوا داشته باشیم تا پرونده‌ی پرمایه و شایسته‌ای برای ثبت جهانی محوطه ازبکی تهیه شود. ازبکی به شکل بالقوه‌ای این ارزش را دارد، به دلیل بافت معماری که در تپه ازبکی پیدا شده است و تنوع فرهنگی که در دیگر تپه‌های اقماری آن وجود دارد و مجموعه‌ای از دگرگونی فرهنگی این بخش از ایران را از هزاره ششم و هفتم پیش از میلاد تا میانه‌ی دوره اسلامی، تیموری و صفوی می‌تواند کامل کند.
ملک‌زاده ادامه داد: آقای مجیدزاده در کارگاهی که بقایای آن هنوز موجود است سه لایه معماری معرفی کرد؛ معماری مادی و دو لایه معماری سفال خاکستری. ما هم در جست‌وجوی نمونه‌های شبیه آن، یک کارگاه جدید در «دوشان تپه» باز کردیم و در لایه‌های بالایی بافت معماری مربوط به کوچ‌نشینان را یافتیم و بعد به یک لایه معماری مستحکم رسیدیم که یک ضلع هفت متری دارد و شاید یک ضلع هفت متری دیگری هم داشته باشد و به گمانی فضای بزرگی است که تا این مرحله از کاوش‌ها، سه ونیم متر از بلندای آن هنوز زیر خاک است. براساس شناخت از معماری این دوره و حفاری‌هایی که در نوشیجان و زیویه داشتیم، احتمالا بلندی این دیوار نزدیک ۱۰ متر باشد.
افزون بر دیواره خشتی، پرچین سنگی و آثاری از دوره کوچ‌نشینی در این کارگاه یافته شده است
این باستان‌شناس بر این باور است که چنین سازه‌ی بزرگ معماری را مردم عادی مادی نمی‌توانستند ساخته باشند و شاید نهادی آن را ساخته است. ما امیدواریم در فصل‌های آینده کارگاه‌های بعدی را باز کنیم تا پلان این ساختمان کاملا شناخته شود. اگر گذرگاهی (:معبری) را شناسایی کنیم و بتوانیم بافت شهری این محوطه را بازسازی کنیم، برگ تازه‌ای به تاریخ معماری ایران می‌افزاییم.
ملک‌زاده درباره شگفتی کاوش در دوشان تپه (محوطه ازبکی) گفت: ما در جست‌وجوی بقایای عصر آهن III یا ماد، کاوش‌های دوشان تپه را آغاز کردیم، ولی به سازه‌ای دست یافتیم که با توجه به موارد مشابه احتمال می‌دهیم معماری آن به دوره هخامنشی مربوط باشد، به دلیل اینکه خشت‌های هخامنشی مربع‌شکل است و ما در دوشان تپه خشت‌های ۳۵ در ۴۰ سانتی‌متر یافته‌ایم. امیدواریم آزمایش‌های کربن ۱۴ و OSL به تاریخ‌گذاری این محوطه کمک کند. اگر چنین باشد به پیوستگی یکجانشینی که مجیدزاده پیش‌تر معرفی کرده بودند، یک دوره تاریخی می‌توانیم بیفزاییم.
به گفته سرپرست هیات کاوش باستان‌شناسی دوشان تپه، هنوز کاربری معماری یافته‌شده روشن نشده است. اما در پلان این دوره، دیوارهای موازی شناسایی شده و براساس ژئورادار و ژئوالکتریک، که انجام شده، اتاق‌هایی با راهرویی احتمالی شناسایی شده است، و با درنظر گرفتن برآیند کاوش‌های محوطه‌های همانند، اگر چنین باشد گمان می‌رود با یک انبار در دوشان تپه روبه‌رو باشیم.
نظر باستان‌شناسان بر این است که اگر سازه معماری یافته‌شده انبار باشد احتمالا تأسیسات حکومتی دیگری باید در نزدیکی آن وجود داشته باشد.
ملک‌زاده به برخی مواد یافته‌شده از این فصل کاوش اشاره کرد و افزود: در دوشان تپه استخوان‌های جانوری پیدا شده است که پس از پژوهش آن می‌توانیم بازسازی معیشت آن دوره را انجام دهیم. به نظر می‌رسد آن‌ها گاوهای بزرگ اهلی داشتند. همچنین گیاه‌باستان‌شناسی انجام شده است تا دریابیم از چه گیاهانی در آن دوره استفاده می‌کردند. در این محوطه جو دوسر و جو اهلی پیدا شده است.
این باستان‌شناس در پاسخ به این پرسش که در این فصل از کاوش‌ها آیا تبلت و خطی یافت شده است؟ گفت: متاسفانه در معماری این دوره حتی در تخت جمشید هم به غیر سنگ‌نبشته‌های (:الواح) سلطنتی، تبلتی پیدا نکرده‌ایم. خیلی خوش‌شانس خواهیم بود اگر مدرک نوشتاری پیدا کنیم، اما فقط این موضوع برای ما مهم نیست، پلان، یک دنیا اطلاعات مهم به ما می‌دهد و اگر معبری در فضاهای اطراف آن پیدا کنیم می‌توانیم براساس بازسازی شیوه چیدمان فضاهای معماری به سمت بازسازی طبقات اجتماعی و موضوعات مربوط به آن برویم.
سرپرست گروه کاوش باستان‌شناسی دوشان تپه همچنین درباره کاوش در «جیران تپه» یکی دیگر از هفت تپه اقماری محوطه ازبکی، گفت: دو کارگاه کوچک برای تکمیل مطالعات باز کردیم، چهار گور عصر آهن و چند گور اسلامی شناسایی شد. امیدواریم با مطالعات باستان استخوان‌شناسی و ژنتیک به نتایج بیشتری از این محوطه دست یابیم.
ملک‌زاده درحالی‌که پایان این فصل کاوش در این محوطه باستانی اعلام شده است، درباره ادامه کاوش‌ها، بیان کرد: هنوز روشن نیست کاوش‌ها تا چند فصل دیگر ادامه یابد، ولی پیش‌بینی می‌شود این محوطه به پنج فصل کاوش نیاز داشته باشد، کمتر از آن امکان‌پذیر نیست. آقای مجیدزاده در گستره‌ی ازبکی نزدیک‌به شش فصل کاوش کردند و در برخی فصل‌ها نزدیک‌به ۳۰۰ کارگر داشتند، درحالی‌که ما در این فصل کمتر از ۲۰ کارگر داشتیم که وسط حفاری، قهر کردند و رفتند، چون حقوق نگرفتند و ما از نیروی داوطلب جوان باستان‌شناس استفاده کردیم.
