شمار گورستانهای کهن در ایران فراوان است؛ گورستانهایی که اسکلت مُردگان چندهزار ساله در آنها یافته شده است. اما یکی از آن گورستانهای قدیمی که «سفیدچاه» نامیده میشود و هنوز سنگ مزارهایش آشکار است، شکلی رمزآمیز و شگفتآور دارد؛ گورستانی که دیرینگی آن به 1200 سال پیش بازمیگردد.
گورستانی که از آن نام بردیم، از آنرو سفیدچاه نامیده میشود که رنگ خاک آن سفید و آهکی است. سپستر اشاره خواهیم کرد که آمیختگی آهک با خاک گورستان، چه باورهایی را پدید آورده است.
سفیدچاه (که گاه آن را سفیدجا نیز میخوانند) در میان بلندیهای هزارجریب در رشته کوههای البرز دیده میشود. روستای کناری آن نیز همنام گورستان است و بخشی از شهرستان بهشهر در استان مازندران شمرده میشود. روستاییان سفیدچاه و آبادیهای پیرامون آن، درگذشتگان خود را در این گورستان 1200 به خاک میسپارند و چنین باور دارند که در این گورستان پیکر مرُدگان نمیپوسد و از میان نمیرود.
گفتنیها دربارهی سفیدچاه
داستانها دربارهی گورستان سفیدچاه چنان بر سر زبان بومیهای آن گستره است که خود میتواند پژوهشی مردمشناسی دانسته شود. بومیها باور دارند که پیکر مردگانشان در این گورستان نمیپوسد و سالم میماند. این سخن البته درست است اما سبب آن آهکی است که با خاک گورستان آمیخته شده است و پوسیدهشدن جسدها را طولانیتر میسازد. از همینروست که مردمان نامآور در این گورستان خاکسپاری میشدند. از این دید، گورستان سفیدچاه ارزش بررسیهای تاریخ بومی آن گستره را هم دارد.
بر روی سنگ گورهای سفیدچاه نقشهای اسرارآمیزی دیده میشود که بهدرستی نمیتوان معنای آنها را یافت. اما برخی از آن نقشها به کار (:شغل) درگذشتگان پیوند دارد. بدینگونه که ابزار کار آنها بر روی سنگ قبرها کنده شده است. از همه درخور نگرشتر آن است که سنگ گور سرشناسان گورستان سفیدچاه، همگی به شکل ایستاده کار گذاشته شدهاند. به هر روی، به سبب همان ویژگیهاست که گسترهی گورستان سفیدچاه وسعت بسیار یافته است و حتا به زمینها و محوطهی خانههای روستا نیز رسیده است.
دربارهی سنگ گورهای سفیدچاه این را نیز بگوییم که طرح آنها بازماندهای از محرابهای آیین مِهری است. پس آنها را باید نمادین دانست و درآمیخته به باورهایی که به جهان پس از مرگ و رستاخیز مردگان پیوند دارند. برخی از این سنگ گورها که از سدهی نهم مهی بازماندهاند، دارای تاقنماهایی سهگانهای هستند و آرایههایی به شکل برگهای اسلیمی دارند. بر روی آنها نیز نوشتههایی دینی و تاریخ درگذشت مردگان نوشته شده است. اما سنگ گورهای سدههای پس از آن، شکلهای همگونی دارند و حکاکی روی آنها بسیار باریکبینانه و هنری است. نمادها نیز در میان نقشهایشان بسیار است؛ نمادهایی مانند خورشید، گلهای چندپَر و نمونههای دیگر. از همینروست که گورستان سفیدچاه را میتوان از نگاه تاریخی، دورهبندی کرد و ویژگیهای هر سدهی تاریخی را در آن بازشناخت.
بیتوجهیها به گورستان تاریخی سفیدچاه
خبرگزاری ایرنا در گزارش آذرماه سال 1397 خود از دستدرازی قاچاقچیان به گورستان سفیدچاه و خرابی این محل تاریخی خبر داد. به سبب بیتوجهیها نیز گورهای جدید در کنار بخش تاریخی گورستان جای داده شدهاند و هیچگونه همسانسازیای در این کار انجام نگرفته است. بدان اندازه که از «تخریب» گورستان 1200 سالهی سفیدچاه سخن به میان آورده میشود و خرابی 20 تا 25 درصدی سنگ گورهای کهن آن. این در حالی است که گورستان یادشده در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
افزون بر ارزشهای تاریخی گورستان سفیدچاه، جایی برای جذب گردشگران هم هست و با آن ویرانگریها چنین ویژگیای نیز بیگمان از دست خواهد رفت. در گزارش ایرنا آمده است که تاکنون هیچ کاری از سوی میراث فرهنگی برای نگهداری سنگ گورهای کهن سفیدچاه یا نگاهبانی از آنها در برابر ویرانگری قاچاقچیان و سوداگران آثار تاریخی، نشده؛ هرچند ایدههایی برای ساماندهی این گورستان پیشنهاد شده است.
نکتهی پایانی دربارهی گورستان سفیدچاه آن است که شوربختانه تاکنون هیچ سرشماریای از تعداد گروهای تاریخی این گورستان انجام نگرفته است. با این همه، برآوردها نشان میدهد که چند دههزار گور تاریخی در آنجا دیده میشود.
*یارینامه: تارنماهای بیتوته؛ همشهریآنلاین؛ مجلهی دلتا و خبرگزاری ایرنا.
در نشانی زیر با دیگر سازههای شگفت و کهن ایران آشنا شوید:
