بنای «شترگلویِ» ماهان زیبا، ولی ویرانه!

خبرنگار امرداد: سیاوش آریا
1395-11-27
00:00

سازه‌ی تاریخی «شُترگلویِ» ماهان در استان کرمان که شاهکار هنر مهندسی و مِهرازی ایرانیان است با همه‌ی چشم نوازی و زیبایی‌هایش، به ویرانه‌ای تبدیل شده و روزگار ناخوشایندی را سپری می‌کند.

به گزارش اَمرداد، سازه‌ی «شترگَلو» وابسته (:مربوط) به دوره‌ی قاجار بوده و در درون شهرستان ماهان جای گرفته و با شماره ی 1565 در تاریخ 18 مهرماه 1356 به ثبت ملی رسیده است. اما با وجود ثبت در آثار ملی کشور، همانند بیشتر یادمان‌های تاریخی و فرهنگی، تنها به بهانه‌ی نبود بودجه در گوشه‌ای به حال خود رها شده و رو به ویرانی است. بیشتر گچ بری‌های زیبای یادگار قاجاریان که شاهکار هنر معماران ایرانی در این سازه است، ترک خورده و یا فرو ریخته است. ستون‌های بی‌شمار آن شکسته و ترک خورده و یا رو به نابودی است. چَفدآویزهای‌(:مقرنسی) بی‌همتا و چشم‌نواز «شُتر گَلو»‌ی ماهان در بخش‌هایی ترک خورده و ریزش کرده است. برخی از درهای چوبی این سازه‌ی بی‌مانند‌(:منحصربه فرد) رُبوده شده و دیگر درها نیز از وضعیت خوبی برخوردار نیستند. انبوه زباله‌های خانگی که همسایه‌های این یادمان ملی درون آن ریخته‌اند با بوی بسیار بدی که بر جای مانده ، افزون بر چهره‌ی زشت و زننده‌ای که به نمایش گذاشته است، اَندک گردشگران و بازدیدکنندگان را فراری خواهد داد. یادگاری نویسی‌ها و خَراش بر روی دیوارهای اتاق ها و گچ‌بری‌ها و درها، صحنه ی بسیار زشتی را به یادگار گذاشته و به آن آسیب رسانده است. بخشی از کاشی‌های کف راهروها و اتاق‌ها از جا کَنده شده و بر روی هم ریخته شده است. گذشت زمان به همراه عوامل محیطی و طبیعی و رها کردن آن از سوی سازمان میراث فرهنگی، مایه‌ی خوردگی بخش‌هایی از نمای سازه شده است. یادگار بی‌همتای قاجاریان که شاهکار هنر مهندسی و مِهرازی‌(:معماری) ایرانیان است، هم اینک و در فصل زمستان به مرکزی اَمن برای معتادان و ولگردان تبدیل شده است!

دشواری‌های سازه ی «شتر گَلو»‌ی ماهان پایانی ندارد و اگر بخواهیم به همه‌ی آن‌ها بپردازیم، باید ” مثنوی هفتاد مَن ” را نگاشت.

اما با همه‌ی این چالش‌ها، هنوز ساختار یا همان شاکله‌ی سازه سالم و استوار است و با بودجه‌ی کمی می‌توان آن را بازسازی و بازآرایی‌(:مرمت) کرد. ولی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کرمان بر آن است که سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی برای این سازه پیدا کند و پس از آن سرمایه‌گذار اقدام به بازسازی و بِهسازی سازه کند!؟ و به همین انگیزه چند سالی است که این یادگار ارزشمند را به حال خود رها کرده است که جای بسی دریغ و افسوس دارد. همچنین بهتر و شایسته‌تر آن است که سازمان میراث فرهنگی دستی بر روی این سازه بکشد و دست کم آن را تمیز و بِهسازی کند تا سرمایه‌گذار هم در آینده اراده و تمایلی برای بازآرایی و بهره‌برداری داشته باشد.

شُترگَلوی ماهان چگونه سازه‌ای است ؟

شترگَلو به نمونه‌ای سازه‌ی آبی سنتی گفته می‌شود که کار جا به جایی آب را از مکانی به مکان دیگر انجام می‌دهد، به نوعی که اگر در گذر آب بازدارنده‌ای همانند جاده، رودخانه و … جای گرفته باشد، به گونه‌ای که سطح بازدارنده از گذر آب پایین‌تر باشد، می‌توان با ساخت شترگلو به آسانی آب را جا به جا کرد. کارکرد (:عملکرد) شترگلوها به عنوان سازه‌های آبی سنتی، به نوعی همانند سیفون‌های وارونه‌(:معکوس) به عنوان سازه‌های آبی امروزی است. در گذشته برای این که امنیت باغ‌ها و خانه‌هایی که در گذر آب کاریزها‌(:قنات) و چشمه‌ها جای داشتند تامین شود، ورودی و خروجی آب را به گونه‌ای طراحی می‌کردند که هیچ موجود زنده‌ای نتواند وارد شود. برای این نگرش‌(:منظور) در زیر دیوارخانه، آبراهه‌ای‌(:کانال) به شکل زاویه‌ی منفرجه (زاویه‌ای که بیشتر از 90 درجه باشد) می‌ساختند تا آب از یک سمت با بلندای مناسبی پایین رفته و از سوی دیگر سازه به روش ظرف‌های مرتبط بالا بیاید. و از آن جا که شکل این آبراهه‌ها به گردن و گلوی شتر همانند است به چنین سازه‌ای «شترگلو» می‌گفتند. از ویژگی‌های ساختمان شترگلوی ماهان این است که درون این سازه یک فواره‌ی بزرگ جای دارد که هنگامی آب درون آن جریان داشته باشد، صدای کاروان شتر به گوش می رسد. در مرکز ساختمان حوض‌خانه‌ای زیبا که بالای آن سقف بلند و گنبدی شکل و چَفدآویز کاری شده است، جای دارد. همچنین وجود بادگیرها در این سازه، ارزش آن را دوچندان کرده است.

محمد بَرشان، نویسنده‌ی کرمانی و پژوهشگر آب‌ها در همین زمینه به اَمرداد گفت: «‌ساختمان شترگلوی ماهان اثری است که اندیشه ی مِهرازی و باغ‌داری را یک جا در خود گِردآوری کرده است. و این ویژگی جایگاه آن را از دیگر یادمان‌های شهر جدا ساخته است. ما سند استواری درباره‌ی تاریخچه‌ی دقیق ساخت این سازه در دست نداریم، ولی بی‌گمان می‌توان گفت، شترگلوی ماهان هم زمان با ساخت باغ جهانی شاهزاده ماهان از سوی فرمانروای وقت برای آسایش بیرون از باغ شکل گرفته است. در واقع به فراخور دوران، ساختمان پرشکوه‌(:مجلل) و شاهانه برای آسایش فرمانروای وقت در نظر گرفته شده است و پیوند نزدیکی میان معماران باغ شاهزاده و سازه‌ی شترگلو وجود داشته است. در واقع می‌توان گفت مدیریت مِهرازی یکسانی در ساخت این دو سازه اجرا شده است. این سازه از سوی معماران چیره‌دستی ساخته شده که از مِهرازی باغ‌های ایرانی و سازه های باغی آگاهی کافی داشته اند. همچنین نمودار‌(:شاخص) برپایی شترگلو در این ساختمان همان چیزی است که در باغ فین کاشان به کار رفته است و شترگلوی عباسی (صفوی) و شترگلوی فتحعلی شاهی (قاجاری) از مهم ترین سنجه‌های شترگلو در آن زمان بوده اند».

این پژوهشگر کاریزها در دنباله‌ی سخنانش افزود: «آب مورد نیاز شترگلو از کاریز وکیل آباد فراهم می‌شده است که هنوز گذر آن برجای مانده است. پیشینه‌ی کاریز وکیل‌آباد به درازای تاریخ ماهان است و در زمان ساخت شترگلو، کاریز ویرانی به شمار می‌آمده است. محمد اسماعیل خان وکیل الملک این کاریز را دوباره زنده‌(:احیاء) کرد و آب به ساختمان شترگلو رسید. آب کاریز پس از گذشتن از شترگلو به جلوی آستانه می‌رسیده است. همچنین وکیل الملک روستای اسماعیل آباد جوپار را بُنیاد نهاد و کاریز آن را حَفر کرد».

بَرشان درباره‌ی ارزش فراوان و هنرمندی معماران شترگلوی ماهان نیز گفت: «‌این سازه ی بی‌همتا به انگیزه‌ی بهره از آجرهای سفالی در پوشش سقف و شیب بندی درست و زیبنده از رِخنه‌ی باران و باد در اَمان و استوار مانده است و اِنگاره های ارزشمندی در گچ بری، چَفدآویزها، سنگ فرش، فضاهای درونی حوض خانه، درهای چوبی زیبا در نمای بیرونی، نمونه‌ی مصالح به کار رفته در گذر آب و دیگر موارد موجود، همه و همه از گیرایی‌های‌(:جاذبه‌ها) پُرهوادار شیفتگان مِهرازی سنتی ایران به شمار می روند. این سازه دارای یک هَشتی است که پیرامون آن اتاق های پنج دری و سه دری و سازه های خِشتی ساخته شده اند.

وجود هیمه سوزهای (:شومینه) زیبا و رَف های مترادف اوج زبردستی معماران را روایت می کند. از محل این ورودی آب به دو بخش دیگر ساختمان رَهنمون می شده است. بخش نخست به آخور (:اصطبل) می رفته که برای بهره ی اَسپان، میرآخوران، مهتران و همراهان مهمانان در نظر گرفته شده است و بخش دیگر به محل ظرفشوی خانه می‌رفته است. ظرفشوی خانه در واقع همان شربت خانه نیز به شمار می آمده است».

به گزارش اَمرداد، نفس‌های شترگلوی ماهان به شماره افتاده است، کاش تا دیر نشده، برایش‌ کاری کنیم. پیش از آن که افسوس بخوریم.

نگاره‌های زیر را که به تازگی در هوای نیمه بارانی گرفته شده است، ببینید: