بی‌بی کُگ، عروسک آیینی زرتشتیان

برخی عروسک‌ها برای بازی و سرگرمی ساخته نشده‌اند و خاستگاه آنان به باورهای کهنی بازمی‌گردد که در نزد بخشی از مردم، گرامی و یادکردنی است. آن باورها گاه برای درمانگری و شفابخشی شکل گرفته‌اند؛ گاه برای برآوردن نیازی که انسان‌ها خواستار آن هستند؛ همانند نازایی زنان یا طلب شادی روان، برای درگذشتگان. در این نمونه‌ی واپسین، اگر درگذشته خردسال باشد، برای آرامش روان او، به شیوه‌ای نمادین، عروسکی ساخته می‌شود و به زیارتگاهی برده می‌شود. عروسک «بی‌بی کُگ» برپایه‌ی آنچه از آن یاد شد کارکردی آیینی دارد.

بی‌بی کُگ، عروسک یا به گویش زرتشتیان آروسکی دست‌دوز و آیینی است. جامه‌ی سنتی زرتشتیان بر تَن دارد و اندازه‌ی آن نزدیک به 30 سانتی متر است. این عروسک کارکردی آیینی دارد، گاه بر سر سفره‌ی نذری «بی‌بی سه‌شنبه» و گاه سفره‌ی «شاه پری» و «وهمَرو» گذاشته می‌شود. این آیین‌ها، ریشه در باورهای سنتی دارد. اما پیش از شناخت بی‌بی کُگ، باید سفره‌ی بی‌بی سه شنبه را شناخت و کارکرد آیینی آن را دریافت.

سفره‌ی بی‌بی سه‌شنبه اگرچه برپایه‌ی نمادشناختی پیوندی با آیین‌های زرتشتی ندارد ولی از زمانی که روشن نیست به سنت‌های فرهنگی آنان افزوده شده است.

درباره‌ی این سنت بارگفت‌‌های گوناگونی آمده است که از یکی از آن‌ها یاد می‌کنیم.

افسانه‌ی دیرینه‌ای در نزد سالخوردگان زرتشتی سینه به سینه بازگو شده است که از دل آن افسانه، سفره‌ی بی‌بی سه‌شنبه و عروسک بی‌بی کُگ پدید آمده است. افسانه‌ی سفره‌ی بی‌بی سه‌شنبه چنین است که دخترک ساربانی شترش را در صحرا گم می‌کند. به ناچار، به جست‌و‌جوی شتر می‌پردازد. تا آنکه سه بی‌بی (زن) را می‌بیند. سراغ شتر گمشده‌اش را از آن‌ها می‌گیرد. آن ‌سفره‌ای را به دختر نشان می‌دهند و می‌گویند بر سر این سفره هر چه از خدا آرزو کنی، به تو می‌دهد. دخترک بر سر سفره می‌نشیند. خوراکی، چراغ و گل و گلدان روی سفر چیده شده است. پیدا کردن شترش را از خدا می‌خواهد. سپس نزد آن سه بی‌بی بازمی‌گردد و راز سفره را می‌پرسد. آن سه زن به او می‌گویند: ما سه خواهر هستیم به نام‌های بی‌بی سه‌شنبه، بی‌بی حاجت و بی‌بی مراد. سپس دختر را راهنمایی می‌کنند که در بامداد روز سه‌شنبه‌ای، تن را بشوید و پاکیزه کند و پس از پهن کردن سفره‌ای آیینی، خواسته‌اش را بر زبان بیاورد. این‌را هم به او گوشزد می‌کنند که هیچ مردی نباید بر سر سفره باشد. تنها با چنین کاری است که خواسته‌اش برآورده می‌شود. دخترک از آن‌ها می‌پرسد: حالا شترم کو؟ آن‌ها به پشت سر او اشاره می‌کنند و می‌گویند: شتر تو آنجاست.
افسانه‌ی بی‌بی سه‌شنبه ادامه پیدا می‌کند و به ازدواج دخترک با پسر پادشاه می‌انجامد. در پایان نیز همان سفره‌ی نذری، سبب رهایی پسر پادشاه از گرفتاری‌ای می شود که برای او پیش آمده بود.
چنین افسانه‌ی دیرینی، پایه‌ی برپایی سفره‌ی بی‌بی سه‌شنبه است. این سفره برای زنانی انداخته می‌شد که خواسته و نذری داشتند. زنانی که نازا بودند عروسکی به نام «بی‌بی کُگ» درست می‌کردند و پس از آن بی‌بی کُگ را بر سر سفره‌ی نذری می‌گذاشتند، یا به پیرانگاه می‌بُردند. هر کس که می‌خواست عروسک را برمی‌داشت و به جایش پولی در صندوق زیارتگاه می‌انداخت و عروسک را به خانه‌اش می‌بُرد. گاه نیز چنین بود که عروسک را به یادبود خردسالان در گذشته، می‌ساختند و بر سر سفره‌ی بی‌بی سه شنبه می‌گذاشتند و برای شادی روان آنان، با خوردنی‌های سنتی و آجیل ویژه، دادودهش می‌کردند.
برخی پژوهشگران بر این باورند که سفره‌ی بی‌بی سه شنبه با اندیشه‌های گاتایی و زرتشتی سازگار نیست و چه بسا ریشه در باورهای پس از اسلام در ایران دارد. نخست بدان سبب که در گاهشماری سنتی زرتشتیان، هفته جایی ندارد (هر روز نامی ویژه دارد و روزها با نام هفت‌روزِ هفته شناخته نمی‌شوند) پس سه‌شنبه نمی‌تواند روز سپندی برای زرتشتیان شمرده شود؛ دیگر آن که واژه‌ی «بی‌بی» پارسی نیست. حتا در آن آیین، وارون (:برخلاف) دیگر آیین‌های زرتشتی، اوستاخوانی انجام نمی‌شود. همه‌ی این‌ها می‌تواند گواه دوری افسانه‌ی بی‌بی سه‌شنبه از باورهای بنیادین زرتشتی باشد.
برای سفره‌های «شاه پری» و «وهمرو» نیز افسانه‌هایی بازگو شده است. به هرروی زیبایی افسانه‌ها در فراواقعی بودن آن‌هاست.

برای پوشش زیر اروسک بی‌بی کُگ، از رنگ سفید استفاده می‌‌کنند سپس با آویش پر می‌شود

باز می‌گردیم به بی‌بی‌کُگ. پوشش زیرین عروسک بی‌بی کگ به رنگ سفید است که در نزد زرتشتیان رنگی سپند به شمار می‌رود. درون عروسک را نیز با گیاه آیینی آویشن پُر می‌کنند. این گیاه خوشبو، برپایه‌ی سنت زرتشتیان برای شگون و نیکبختی به کار می‌رود. با سوزن‌دوزی نیز چشم و ابروی بی‌بی کگ کشیده می‌شود. گفتنی است که بی‌بی کگ، جنبه‌ی بازی و سرگرمی برای کودکان ندارد.

بیشترین پژوهش درباره‌ی عروسک بی‌بی کگ را نسرین خنجری، دانش‌آموخته‌ی دانشکده‌ی سینما و تیاتر دانشگاه تهران، انجام داده است. او پژوهش‌گر طرح بازآفرینی عروسک‌های آیینی زرتشتی است. افزون‌بر اینکه به همراه ناهید خنجری نمایشگاه بی‌بی کُگ و کارگاه‌های آموزش ساخت عروسک آیینی زرتشتیان را برگزار کرده است.
عروسک بی بی کگ در دی ماه 1396 خورشیدی، به شماره‌ی 1517 در فهرست میراث ناملموس ثبت ملی شده است.
بایسته است یادآوری کنیم که افسانه‌ی بی‌بی سه‌شنبه را در جلد نخست کتاب «خاطرات رستم شاپورمهر؛ آوای سرو چم» نوشته‌ی شهریار هیربد (نشر پاپلی، 1393) آمده است. درباره‌ی سفره‌ی بی‌بی سه‌شنبه و دوری آن از آیین‌های زرتشتی نیز از تارنمای موبد کورش نیکنام بهره برده شده است.

عروسک‌ها؛ ابزاری برای پژوهش‌های مردم‌شناسی

عروسک‌ها؛ نشانه‌هایی از زندگی ساده و بی‌پیرایه‌ی مردم

عروسک‌ها؛ نقش‌آفرین در ماندگاری خرده‌فرهنگ‌ها

عروسک‌ها؛ از باورهای کهن تا نمایش‌های مردمی

عروسک‌ها؛ نمادی از پویایی فرهنگ

عروسک‌ها؛ گنجینه‌ای از آیین‌ها و نمادها

عروسک‌ها، افسانه‌گو و قصه‌ساز

عروسک‌های عشایر لر؛ بازتاب زندگی مردمانی کوچ‌نشین

عروسک‌های سیستان؛ میراث‌داران باورهایی کهن