عروسک‌ها؛ نشانه‌هایی از زندگی ساده و بی‌پیرایه‌ی مردم

در زمانه‌ای که کودکان و نوجوانان شیفته‌ی بازی‌های دیجیتالی شده‌اند و چندان آگاهی‌ای از فرهنگ سرزمین خود ندارند، عروسک‌ها می‌توانند یادآور بخشی از میراث کهن مردمانی باشند که در این گستره‌ی تاریخی و فرهنگی زندگی می‌کنند. آن‌ها به کودکان می‌آموزند که پشتوانه‌های نیاکانی خود را از یاد نبرند.

در کنار آن، کودکان با بازی با عروسک‌های بومی می‌توانند شیوه‌ی قصه‌گویی را یاد بگیرند و آنچه را از مادران و مادربزرگ‌های خود آموخته‌اند، به نسل پس از خود بسپارند. بی‌گمان عروسک شیوه‌ای ساده اما کارا برای آموزش قصه‌گویی، رفتار درست و پای‌بندی به آیین‌های کهن است. از این دست ساخت‌ها می‌توان همانند ابزاری کمک آموزشی بهره بُرد.
عروسک لوپتو؛ همراز کودکان
«لوپتو» عروسک دست‌ساز و پارچه‌ای زنان و دختران گستره‌ی شهداد، در استان کرمان است. لوپتو همان «لعبتک» یا «لعبتو» است؛ به چم (:معنای) «زیبایی زنانه». آن را از پارچه‌های دورریز، یا آن‌گونه که کرمانی‌ها می گویند «سر مقراض‌ها» می‌سازند. زنان روستایی کرمان از پارچه‌های گلداری که برای دوختن لباس خود به کار می‌بردند، لوپتو را آذین می‌دادند. از این‌رو، لوپتو نماد و نشانه‌ای از زندگی بی‌آلایش مردمان آن دیار نیز هست.

لوپتو را به گونه‌ای می‌ساختند که یا به شکل نوزاد بود، یا بی‌بی. در هر دو گونه، همراه و هم سخن کودکان شمرده می‌شد. زنان روستایی، چوبی 10 سانتی‌متری را آماده می‌کردند؛ پارچه‌ای مربعی شکل را از پنبه پُر می‌ساختند و دور چوب می بستند. آن گاه آن را به گونه‌ی سه گوش درمی‌آوردند و با نخ‌و‌سوزن می‌بستند. با پارچه‌ای دولا نیز لوپتو را قنداق پیچ می‌کردند. ابرو و دهان عروسک با نخ و سوزن بر صورتش نقش می‌بست. بدین‌گونه، عروسکی دلربا برای بازی کودکان آماده می‌کردند. اما لوپتوهایی که اکنون ساخته می‌شود، اندکی بزرگتر است و دلخواه‌تر برای کودکان امروزی.
لوپتو عروسک نمایش هم بود. واپسین کسی که در کرمان با لوپتو عروسک‌گردانی می‌کرد، «ماشااله ایران‌منش» نام داشت. او زمان آزادش را با نمایش دادن عروسک لوپتو برای کودکان، می‌گذراند و شادی‌ای افزون ارمغان آنان می‌کرد. ایران‌منش در لوپتوگردانی، نواختن تنبک و تقلید صداهای گوناگون برای عروسک، چیره‌دست و بی‌مانند بود.
عروسک لوپتو در خردادماه سال 1398 خورشیدی در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت ملی شده است.
عروسک ماهی مَلِک؛ یادآور افسانه‌ای دور
عروسک «ماهی مَلِک» گواه و نشانی از زنان سخت‌کوش بلوچ است. در رودبار جنوب، از شهرستان‌های استان کرمان، ماهی ملک را می‌سازند. درست‌تر آن است که بگوییم این عروسک زیبا، ویژه‌ی روستاهای جنوب «قلعه گنج»، مانند روستاهای «تمگران» و «چاه رضا» است.
در آن گستره، بازی با عروسک را «لوپتکا» می‌نامند. دختران روستایی عروسک ماهی ملک را در آغوش می‌گیرند، اندکی از روستای خود دور می‌شوند و زیر سایه‌سار درختی، سرگرم بازی می‌شوند. دستان کوچک خود را روی چهره‌ی ماهی ملک می‌کِشند و برای او لالایی می‌خوانند. آن لالایی‌ها و شعرخوانی‌ها درباره‌ی زن بلوچی به نام «ماهی ملک» است که افسانه‌هایی درباره‌ی او بر سر زبان‌هاست. عروسک ماهی ملک یادآور آن داستان‌ها است که سینه‌به‌سینه بازگو شده است.

دیرینگی عروسک ماهی ملک، بیش از 150 سال است. آن را از چوب، پشم و پارچه می‌سازند؛ منجوق‌دوزی (رودوزی) می‌کنند و جامه‌ای بلوچی بر تَن او می‌پوشانند. گاه نیز نخی به ماهی ملک می‌بندند و با کشیدن نخ، عروسک را به حرکت درمی‌آورند.
عروسک ماهی ملک در سال 1396 خورشیدی، به کوشش زهرا جلالی، ثبت ملی شده است.
اتلو و چولی قزک؛ عروسک‌های باران‌خواه دیگر
«اتلو» یکی دیگر از عروسک‌های باران‌خواه ایران است. آن را در بیرجند، در استان خراسان جنوبی، می‌سازند. گاه نیز به آن «اتلومتلو» می‌گویند. خراسانی‌ها به کسی که جامه‌های ژنده می‌پوشد، اتلو می‌گویند. گویا به نشانه‌ی خشکسالی و بی‌بهرگی مردم از بارش‌های بارانی است که جامه‌ی اتلو چندان آراسته نیست.

اتلو از چوب ساخته می‌شود. کودکان به دنبال کسی که اتلو را با خود می‌برد راه می‌افتند و ترانه‌هایی در طلب باران می‌خوانند. از تشنگی اتلو و گرسنگی او یاد می‌کنند و از خدا می‌خواهند که باران بباراند.

در شهرستان قاینات و فردوس، در استان خراسان جنوبی، نیز عروسکی باران‌خواه به نام «چولی قزک» ساخته می‌شود که آیین آن با آنچه از اتلو می‌خواهند و یاد شد، همانندی دارد.‌

*درباره ی عروسک لوپتو از گزارش خبرگزاری ایرنا و درباره‌ی عروسک ماهی ملک از گزارش خبرگزاری شبستان بهره برده شده است. آن‌چه درباره ی ماشااله ایران‌منش آورده شد نیز برگرفته از جستار «ضرب‌المثل‌های کرمانی» نوشته‌ی یحیی فتح نجات است.

** شوربختانه فرتور (:عکس) برخی عروسک‌های بومی در دسترس نیست و ممکن است در این سلسله گزارش‌ها برخی فرتورها با دیگر عروسک‌ها همانندی داشته باشد یا به سبب پیوندهای فرهنگی میان تیره‌های گوناگون ایرانی، همتای این عروسک‌ها در دیگر منطقه‌های ایران نیز یافت شود. یادآور می‌شود که بیشتر عروسک‌های آیینی و افسانه‌ای در سال‌های گذشته به دست هنرمندان و بومی‌ها بازآفرینی شده‌اند.

عروسک‌ها؛ ابزاری برای پژوهش‌های مردم‌شناسی

بی‌بی کُگ، عروسک آیینی زرتشتیان

عروسک‌ها؛ نقش‌آفرین در ماندگاری خرده‌فرهنگ‌ها

عروسک‌ها؛ از باورهای کهن تا نمایش‌های مردمی

عروسک‌ها؛ نمادی از پویایی فرهنگ

عروسک‌ها؛ گنجینه‌ای از آیین‌ها و نمادها

عروسک‌ها، افسانه‌گو و قصه‌ساز

عروسک‌های عشایر لر؛ بازتاب زندگی مردمانی کوچ‌نشین

عروسک‌های سیستان؛ میراث‌داران باورهایی کهن