عروسک‌ها پیشینه‌ای همپای شناخت انسان از خود دارند. آن‌ها نه‌تنها ابزاری برای سرگرمی بوده‌اند بلکه تاریخ و فرهنگ را سینه‌به‌سینه و شنیداری از نسلی به نسل دیگر بُرده‌اند و بدین‌گونه از گسست نسلی و فرهنگی کاسته‌اند. عروسک‌ها نمایانگر افسانه‌ها و استوره‌های قوم‌ها هستند و یادآور رقص‌ها و آیین‌ها و زندگی روزمره‌ی مردم. آن‌ها شناخت ما را از فرهنگ کهن و آیین‌های گذشتگان افزونی می‌بخشند و هم‌دمی و حس هم‌ذات پنداری را در ما برمی‌انگیزند.
عروسک‌ها را باید روایت‌گران خاموش کار و زندگی مردم کوشایی دانست که بار رنج‌ها و شادی‌های خود را به دوش می‌کِشند. در هر جای ایران نیز نشان این دست‌ساخت‌های زیبا را می‌توان یافت. از خراسان تا شمال کشور و آذربایجان.
قورجوق؛ عروسک کودکان ترکمنی
شاید عروسک «قورجوق» به دیرینگی قوم ترکمن باشد. هر چند نشان آن در نوشته‌ها به کمتر از دو سده پیش بازگردد. اما تاریخ قورجوق را نه در کتاب‌ها، بلکه در سینه‌ی مردم باید جُست. مادران ترکمن شیوه‌ی ساخت قورجوق را به دختران خود یاد می‌دهند و برای آنان بازگو می‌کنند که این عروسک روایت‌گر کدام قصه‌ها و باورهاست.
در شهرهای آق قلا و گنبدقابوس، در استان گلستان، رد و نشان قورجوق را به فراوانی می‌توان یافت. آن‌را از تکه‌ای چوب می‌سازند و جامه‌ای ترکمنی بر او می‌پوشانند. دکمه‌ای، نمایانگر سر این عروسک است. قورجوق گاه چهره ندارد. از آن‌رو که مادران ترکمن چنین باور دارند که آفرینش تنها از آنِ خداوند است. آن‌ها پیکر قورجوق را می‌سازند اما چهره‌ای او را نه؛ چرا که انسان توان آفرینش کامل را ندارد.
زیوری دایره‌ای شکل سینه‌ی قورجوق را آذین می‌دهد تا در خودآرایی همانند زنان ترکمن باشد. اما قورجوق‌های پسر، بالاپوشی مانند مردان ترکمن دارند. کودکان در هنگام بازی، قورجوق پسر را به خواستگاری قورجوق دختر می‌برند. اگر آن پیوند سر گرفت بر سر قورجوقِ پسر حلقه‌ای می‌نهند تا از آن پس او را از شمار مردان بشناسند.
پیکر قورجوق از شاخه‌های نازک و دورریخته‌ی درختان ساخته می‌شود. پوشش آن زیباست و بر روی سرش شالی ترکمنی می‌درخشد.
این عروسک دلربا که در میان کودکان ترکمن آوازه و خواهان بسیاری دارد، در سال 1397 خورشیدی، به شماره 1575، در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت ملی شده است.
دوتوک‌ها؛ سازگار با زیست بوم
روستاییان تاجمیر، در استان خراسان جنوبی، به عروسک «دوتوک» به معنای «دختر کوچک» می‌گویند. تاجمیری‌ها پدیدآورندگان دوتوک‌ها هستند. دوتوک نیز هر آنچه دارد از آن گستره است؛ پوشاک شان و آذین‌هایی که به خود می‌بندند و دلربایی‌هایی که می‌کنند. آن‌ها بخشی از باورها و آیین‌های تاجمیر را با خود دارند.
دوتوک‌ها همانند هم نیستند. هر سازنده‌ای پسند خود را در آرایش دوتوک به کار می‌گیرد و عروسکی می‌سازد که سرشار از نوآوری و آفرینشگری فردی است. از این‌رو، دوتوک‌ها گونه گونه و رنگارنگ‌اند.
دوتوک‌ها از تکه پارچه‌های دورریز و پشم گوسفند و موی بُز ساخته می‌شوند. هر آنچه در ساخت دوتوک‌ها به کار برده می‌شود از مواد بازیافتی طبیعی است. دوتوک‌ها آسیبی به زیست‌بوم خود نمی‌زنند. سازگاری این دست‌ساخت‌های دل‌انگیز با زیست‌بوم تاجمیرها، فراوان است. در چهره‌نمایی نیز دو گونه‌اند: گاه بی‌چهره و گاه دارای چشم و دهان و بینی.
هنگامی که دوتوک‌ها را می‌سازند، برای کودکان از یادهای دور و نزدیک سخن می‌گویند و شعرهایی می‌خوانند که از زندگی مردمان آن دیار برگرفته شده است.
در سال 1393 خورشیدی، دوتوک در شمار میراث ناملموس کشور، به شماره‌ی 1063، ثبت ملی شده است.
تکم؛ نویددهنده‌ی نوروز و بهار
عروسک‌ها تنها چهره و پیکر انسانی ندارند. گاه نیز به شکل جانوران هستند. «تکَم» نمونه‌ای از آن عروسک‌هاست که به شکل بُز ساخته شده است تا داستان‌گوی یکی از کهن‌ترین جشن‌های انسان باشد. بُز در نزد مردمان سده‌ها و هزاره های پیش نماد زایش و برکت بوده است.
تکم‌ها از آذربایجان برخاسته‌اند. آن‌ها نمایشی عروسکی و آیینی برای پیشوازی از نوروز و بهار هستند. کودکان آذربایجان دلبستگی بسیاری به عروسک تکم دارند. تکم‌خوان‌ها شعرهایی درباره‌ی بهار و زندگی از زبان این عروسک می‌گویند و شادی و آگاهی را ارمغان کودکان می‌کنند.
تکم‌ها به رنگ سرخ‌اند. رنگ سرخ شادی می‌آورد و امید. این عروسک، ساده و بی آلایش ساخته می‌شود. گاه نیز سکه‌ای یا آذین دیگری نیز به تکم می‌بندند تا گیرایی افزون‌تری داشته باشد.
مردمان آن دیار، تکه چوبی را به شکل بُز درست می‌کنند و با پارچه و پشم می‌پوشانند و زنگوله‌ای به گردنش می‌بندند. آن گاه تکم را به رقص درمی‌آورند. کسی که تکم را نمایش می‌دهد «تکم چی» می‌گویند. گویا در زبان آذری تکم معنای «بز نیرومند من» می‌دهد.
این عروسک‌های چوبیِ نوید دهنده‌ی بهار، دیرینگی‌ای بسیار دارند. آن‌ها از ژرفای تاریخ می‌آیند!
*بخشی از آنچه درباره‌ی عروسک قورجوق آورده شد برگرفته از تارنمای ایلنا است. درباره‌ی عروسک تکم نیز از پرتال کودک و نوجوان بهره گرفته شده است.
** شوربختانه فرتور (:عکس) برخی عروسک‌های بومی در دسترس نیست و ممکن است در این سلسله گزارش‌ها برخی فرتورها با دیگر عروسک‌ها همانندی داشته باشد. یادآور می‌شود که بیشتر عروسک‌های آیینی و افسانه‌ای در سال‌های گذشته به دست هنرمندان و بومی‌ها بازآفرینی شده‌اند.
عروسک‌ها؛ ابزاری برای پژوهش‌های مردم‌شناسی
بی‌بی کُگ، عروسک آیینی زرتشتیان
عروسک‌ها؛ نشانه‌هایی از زندگی ساده و بی‌پیرایه‌ی مردم
عروسک‌ها؛ نقش‌آفرین در ماندگاری خرده‌فرهنگ‌ها
عروسک‌ها؛ از باورهای کهن تا نمایش‌های مردمی
عروسک‌ها؛ نمادی از پویایی فرهنگ
عروسک‌ها؛ گنجینه‌ای از آیین‌ها و نمادها
