کاریزهای (:قنات‌های) ایران بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین هستند که نشان از هوش نیاکان ما در بهره‌مندی و مدیریت آب در سرزمینی کم آب دارد. به این یادمان‌ها که برخی از آن‌ها در فهرست میراث جهانی جای گرفته‌اند آن‌چنان که بایسته است توجه نشده و با چالش‌های فراوان دست‌به گریبان است.
مدیر پایگاه جهانی قنات‌های ایران با اشاره به پرچالش‌ترین کاریزهای ثبت جهانی شده‌ی ایران گفت: برای مدیریت این قنات‌ها با کمبود نیروی متخصص در استان‌ها روبه‌رو هستیم و هنوز مدیران ما شناخت بایسته درباره‌ی قنات ندارند.
مدیر پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایران بر این باوراست: «قنات دارای موضوع‌های پیچیده‌ای در حوزه‌ی گردشگری است؛ چراکه مردم هنوز با این موضوع آشنا نیستند و برایشان پرسش است که چگونه می‌توانند از قنات دیدن کنند. کوشش ما بر آن است تا دالان‌های ورودی قنات‌ها را برای گردشگران و بازدید آن‌ها آماده کنیم تا بتوانند هنگام دیدن دیوارهای قنات، آبی که زیر آن در حرکت است را ببینند. یک راهنما نیز در این بخش حضور دارد و تمام آنچه که در قنات می‌توان مورد بازدید قرار داد را برای گردشگران توضیح می‌دهد. چنین امکاناتی در قنات قصبه، وزوان، قنات‌های دوقلوی اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات فراهم است حتی در قنات زارچ و حسن‌آباد نیز با تعداد زیادی پایاب روبه‌رو هستیم که گردشگران می‌توانند از این بخش‌های قنات دیدن کنند. توسعه گردشگری در قنات‌ها و معرفی هرچه بیشتر آن‌ها به بازدیدکنندگان نیازمند اعتبارات ویژه است که بی‌گمان با یک میلیارد تومان اعتباری که در سال برای ۱۱ قنات اختصاص یافته و تقریبا می‌توان گفت به هر کدام ۱۰۰ میلیون تومان می‌رسد، کافی نخواهد بود. می‌توان گفت ۱۰۰ میلیون تومان صرف حقوق کارکنان می‌شود».
این هموند(:عضو) هیات علمی دانشکده‌ی معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت با تاکید براینکه نیاز است تا به موضوع کاریزها توجه بیشتر شود، افزود: «بر این باور هستم آگاهی‌های ما چه در بخش مدیریتی چه در بخش عمومی جامعه در خصوص قنات، بسیار اندک است. این در حالی است که قنات یکی از میراث‌های مدیریت آب ایرانی‌های باستان به حساب می‌آید و همچنان در بسیاری از مناطق کشور در حوزه کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. جهاد کشاورزی نیز درصدد احیای قنات‌ها است.
او یادآور شد: «کوشش ما بر آن است تا در مرحله‌های نخستین مدیران وزارتخانه را با موضوع قنات و اهمیت آن آشنا کنیم. چراکه به آن اندازه که به تخت‌جمشید و پاسارگاد یا گنبد سلطانیه اهمیت داده می‌شود، قنات‌ها مورد توجه نیستند. مدیران حتی در سطح وزارتخانه میراث و گردشگری نیز با قنات‌ها آشنایی ندارند. قنات یک موضوع علمی است که بیشتر می‌توان سراغ آن را در کتاب‌ها و مقاله‌ها گرفت و یک موضوع عمومی نیست که مردم و عموم جامعه درباره‌ی آن صحبت کنند. سعی ما بر آن است تا با معرفی هرچه بیشتر قنات به عموم جامعه به اهمیت آن بپردازیم بتوانیم حمایت‌های مالی را برای حفظ این میراث کهن جذب کنیم».
راعی درباره‌ی چالش‌هایی که در پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایران با آن روبه‌رو هستند نیز گفت: «در استان‌ها همکاری لازم وجود دارد، اما بیشترین چالشی که در استان‌ها با آن روبه‌رو هستیم منابع انسانی است. در واقع می‌توان گفت نیروی متخصص در استان‌ها کم داریم و اگر بخواهیم مدیری را جابه‌جا کنیم با کمبود نیروی انسانی متخصص در وزارتخانه میراث و گردشگری روبه‌رو هستیم. دعوت از نیروی متخصص خارج از وزارتخانه نیز ملزم به تامین منابع مالی است که وجود ندارد. در عین حال در قنات مون و وزوان با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستیم. این دو قنات در فاصله‌ی بسیار نزدیکی با یک‌دیگر و در دو شهر چسبیده به هم قرار دارند که با موضوعات اجتماعی در خصوص مالکیت و تملک این قنات‌ها روبه‌رو هستیم. مسوولان شهری و جوامع بومی که در کنار این قنات‌ها زندگی می‌کنند با یک‌دیگر مشکلات حقوقی و مالکیتی دارند. تمام این مشکلات مدیر میراث‌فرهنگی را درگیر می‌کند در حالی‌که تمام این چالش‌ها پیش‌روی او است.
او درباره‌ی تاثیر ثبت کاریزهای ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو و شناساندن آن به گردشگران جهانی گفت: «هنوز قنات‌های‌مان بلیت‌فروشی ندارند. این درحالی است که باید آمار رسمی بازدیدها از بلیت فروشی گرفته شود. شرایط بلیت‌فروشی نیز باید ازسوی استان‌ها فراهم شود. بیشترین اعتبار را لازم داریم تا این مهم محقق شود چراکه بتوانیم در کنار قنات سالنی برای معرفی داشته باشیم و بلیت فروشی الکترونیکی انجام دهیم تا بتوانیم آمار دقیقی از بازدیدکنندگان ارائه دهیم. در حال حاضر چنین آمارهایی وجود ندارد. اما می‌دانیم که از برخی از این قنات‌ها مانند زارچ در یزد بازدیدهای بسیاری صورت می‌گیرد و حتی مقاله‌هایی نیز در مجله‌های خارجی در این خصوص منتشر می‌شود. حتی برخی از این گردشگران به ایران سفر می‌کنند تا قنات را از نزدیک ببینند. این امر در قنات قصبه نیز مشهود است. به صورت غیر رسمی می‌دانیم که این بازدیدها انجام می‌شود و در شهرهای گردشگرپذیر مانند یزد بیشتر است».
مدیر پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایران در پاسخ به این پرسش که آیا برنامه‌ای برای تعریف بسته‌ی سفر ویژه‌ی بازدید از کاریزهای ایران در نظر دارند، گفت: «امسال اعتباری هر چند اندک به تمام قنات‌ها اختصاص دادیم تا طرح جامع گردشگری را تهیه کنند. در حال حاضر طرح جامع گردشگری قنات وزوان و میمه تهیه شده و نیاز است تا جلسه هیات راهبردی آن برگزار شود. این کار در قصبه انجام شده و در ابراهیم‌آباد اراک و یزد نیز در حال انجام است. توصیه میراث جهانی نیز به ما آن بود که پس از ایجاد دفترهای پایشی هر یک از این دفترها دارای طرح ساماندهی باشد و طرح جامع گردشگری نیز لازم الاجرا خواهد بود. امیدوار هستم تا سال آینده بیشتر قنات‌هایی میراث جهانی ایران دارای طرح جامع گردشگری شده باشد».
راعی یادآوری کرد: بیشتر گردشگران خارجی کتابچه‌ی میراث جهانی را با خود به همراه دارند و با توجه به آن که قنات‌های ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند نام و محل آن‌ها در این کتاب جانمایی شده است. بیشتر این گردشگران به ایران سفر می‌کنند تا آثار میراث جهانی را ببینند. البته ممکن است برخی از قنات‌ها مانند ابراهیم‌آباد اراک از منظر گردشگران خارجی خیلی دیده نشود اما سایر آثار در مکان‌های قرار دارند که علاوه بر شهرت جهانی در استان‌های گردشگرپذیر قرار دارند».
وی درباره‌ی انجام کاوش و خواناسازی در کاریزهای میراث جهانی ایران نیز گفت: «بر اساس اولویت‌هایی که معرفی کرده‌ایم و مرکز میراث جهانی نیز از ما می‌خواهد، کاوش در اولویت قرار ندارد. تا زمانی که اولویت‌های نخست را انجام ندهیم لایه‌های باستان‌شناسی را باز نخواهیم کرد. نباید فراموش کرد که قنات‌ها ظرفیت‌های بسیاری برای فعالیت‌های باستان‌شناسی دارند و تاکنون در حوزه باستان‌شناسی قنات فعالیت‌های بسیار اندکی در کشور انجام شده است. با این وجود نیاز است تا در مرحله‌ی نخست اطلاعات موجود را ساماندهی و دسته‌بندی و جمع‌بندی کنیم سپس به دیگر فعالیت‌ها بپردازیم».
برخی کاریزها در خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و استان مرکزی در فهرست آثار جهانی ثبت شده‌اند. قنات قصبه گناباد عمیق‌ترین کاریز ایران است که مادرچاه آن ۳۵۰ متر عمق دارد و حتا زلزله‌های بزرگ نیز تاکنون به آن آسیبی نرسانده است.
قنات بلده فردوس در خراسان جنوبی از آثار دوره‌ی ساسانی است که بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند. این قنات دربرگیرنده‌ی ۱۶ قنات، ۲ چشمه و مقداری آب‌های سرگردان است. قنات زارچ یزد طولانی‌ترین قنات ایران با درازای ۱۰۰ کیلومتر و ۲۱۱۵ حلقه چاه است. دیرینگی کاریز زارچ را ۲ تا ۳ هزار سال پیش و دوره ساسانی و پیش‌تر از آن می‌دانند.
قنات مون در اردستان تنها کاریز دو طبقه‌ی جهان است که نزدیک‌به ۸۰۰ سال پیش ساخته‌شده است. این کاریز چاه‌های مشترک ولی مادر چاه‌ها و مظهر متفاوت دارد. در هر طبقه این کاریز آبی مستقل جریان دارد، به گونه‌ای که آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند.
قنات حسن‌آباد مهریز در مهریز استان یزد با دیرینگی هفتصدساله، به دوره‌ی میانی اسلامی یعنی سده‌ی هشتم برمی‌گردد و در فهرست آثار ملی کشور نیز ثبت شده است.
قنات وزوان در شهر وزوان و قنات مزدآباد در شهر میمه به دلیل دارا بودن سدهای زیرزمینی به فهرست یونسکو راه پیدا کردند.
قنات جوپار کرمان، قنات گوهرریز جوپار دیرینگی ۷۵۰ ساله از دوران صفویه دارد و درمجموع با ۳ هزار و ۵۵۶ متر درازا با ۱۲۹ حلقه چاه و در ۶ رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه نزدیک‌به ۳۳۰ هکتار کشتزارهای باغ شهر جوپار را آبیاری می‌کند.
قنات ابراهیم‌آباد اراک بخشی از کهن‌ترین کاریزهای کشور است که تاریخچه‌ی آن به سده‌های نخست اسلامی برمی‌گردد و تفاوت آن از دیگر قنات‌ها پیشینه و قدیرینگی تاریخی بالای آن است. قنات‌های قاسم‌آباد و اکبرآباد شهرستان بم نیز به شوند(:دلیل) دوقلو بودن در فهرست یونسکو ثبت شدند.
