نصب دکل‌های برق بر روی محوطه‌ی اورارتویی «اسماعیل آقا»

خبر‌نگار امرداد: سیاوش آریا
1395-09-10
00:00

محوطه‌ی اورارتویی نامدار به «اسماعیل آقا» در استان آذربایجان غربی در گوشه‌ای به حال خود رها و فراموش شده است. اداره‌ی برق نیز با اَفراشتن دکل‌های برق به این محوطه‌ی ارزشمند باستانی تعرض کرده و قانون‌های میراث فرهنگی را زیر پا گذاشته است.

به گزارش اَمرداد، یادگار اورارتوها در نزدیکی ارومیه روزگار بدی را سپری می‌کند و با چالش‌های فراوانی روبه‌رو است. کندوکاوهای غیرمجاز قاچاقچیان اَموال فرهنگی به انگیزه‌ی پوچ یافتن گنج می‌رود تا مهمان همیشگی یادمان‌های تاریخی و به‌ویژه باستانی شود!؟ نابخردان فرومایه در جای‌جای محوطه‌ی باستانی نامدار به «اسماعیل آقا» کندوکاوهای غیرمجاز انجام داده و به لایه‌های باستان‌شناسانه‌ی این یادمان ارزشمند و بی‌همتا آسیب رسانده‌اند. گذر هر روزه‌ی گوسپندان از روی یادگار اورارتوها از دیگر چالش‌های پیش روی این محوطه‌ی باستانی است. اَفراشتن دکل‌های برق بر روی محوطه‌ی باستانی «اسماعیل آقا»، افزون بر خدشه‌دار شدن چشم‌انداز این یادگار ارزشمند، سرپیچی (:تخلف) از قانون‌های میراث فرهنگی به شمار می‌آید که بی‌گمان بدون درخواست آگاهی (:استعلام) از سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی استان آذربایجان غربی برپاشده است. اما شاید بدترین چالش پیش روی یادگار اورارتوها، ساخت سد و گودبرداری در پایین‌دست این محوطه‌ی باستانی باشد که افزون بر پیامدهای ناگوار زیست بومی که سال‌های سال است در ساخت بی‌رویه و بدون هدف سدها دنبال شده و به فریادهای دلسوزان و کارشناسان زیست‌بوم نیز، هیچ اَرجی نهاده نمی‌شود، انگیزه‌ی نابودی آثار پیرامون آن در آینده‌ای نه‌چندان دور خواهد شد. همچنین انبوه زباله‌ها بر روی یادگار اورارتوها و درون گور دخمه‌ی صخره‌ای آن، دل هر دوست دار تاریخ و میراث ایرانی را به درد می‌آورد. و باید شکستگی و یادگاری نویسی ها را در درون این گور دخمه‌ی زیبا و ارزشمند را هم به آن افزود. همه‌ی این نابسامانی‌ها و دست‌اندازی‌ها در حالی روی می‌دهد که تاکنون هیچ کاوش باستان‌شناختی هدفمندی در این محوطه انجام نشده و آگاهی‌های ما نیز از آن بسیار اندک و ناچیز است. و همین موضوع پاسداری و حفاظت بیش از پیش یادگار اورارتوها را اَمری باسته (:ضروری) به شمار می‌آورد که باید نهادها و ارگان‌های دولتی با همکاری و همراهی سازمان میراث فرهنگی به آن نگرش بیشتری داشته باشند تا با حفظ همین برجای‌مانده‌ها بتوان در آینده با بررسی و پژوهش و کاوش‌های باستان‌شناختی به پرسش‌های پیش رو پاسخ داد.

نگاهی به محوطه‌ی اورارتویی «اسماعیل آقا»

دژ اسماعیل آقا، یكی از آثار مهم دوره‌ی اورارتویی در باختر (:غرب) دریاچه‌ی ارومیه است كه به همراه دیگر آثار پیرامونی آن از دوره‌ی پارینه‌سنگی تا دوره‌ی اسلامی و دربرگیرنده‌ی اِشکَفت (:غار)، دژها، دروازه‌های ورودی، محوطه مسكونی، دیوارهای دفاعی و گور دخمه‌های صخره‌ای است که در رده‌ی محوطه‌های برجسته‌ی باستانی منطقه ارومیه به شمار می‌آید. ساخت‌وسازهای نظامی در اوایل دهه‌ی 60 و هم‌زمان با جنگ ایران و عراق و کندوکاوهای غیرمجاز قاچاقچیان، آسیب‌های جدی در محوطه پدید آورده است. مهم‌تر از آن، با ساخت سدی سِترگ بر روی رودخانه‌ی «نازلو»، این آثار در معرض خطر نابودی جای گرفته است.

موقعیت ویژه‌ی جغرافیایی شمال باختر کشور و به‌ویژه استان آذربایجان غربی در روزگار باستان، به‌عنوان جایگاه برخورد (:تلاقی) فرهنگ‌های مهم گذشته، انگیزه‌ی نگرش بیشتر پژوهشگران و باستان شناسان به این بخش از كشور شده است. از همین روی است كه «لویی واندِنبِرگ» به‌درستی از این استان به‌عنوان چهارراهی برای رفت‌وآمد ملت‌ها و بازرگانی نام برده است. یكی از محوطه‌های مهمی كه در سال 1976میلادی مورد شناسایی و بررسی «ولفرام کلایس» آلمانی جای گرفت، محوطه باستانی اسماعیل آقا در 26 کیلومتری شمال باختر ارومیه بود. افزون بر آثار باستانی روی محوطه كه بیشتر به دوره‌ی اورارتو وابستگی (:تعلق) دارد، در دامنه‌ی (:حاشیه) آن نیز آثار ارزشمندی از دوران میانی پارینه‌سنگی نو (نزدیک 60 هزار سال پیش) تا دوران اسلامی به چشم می‌خورد . ساخت سد بزرگ «نازلو» در دامنه‌ی این آثار و خطر آسیب و نابودی همیشگی آن‌ها، از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی این منطقه است.

انگیزه‌ی نام‌گذاری (:وجه تسمیه)

نام محوطه برگرفته از نام فَرنشین (:رییس) و بزرگ تیره‌ی شكاك، اسماعیل آقا (سمكو یا سمیتكو) است كه در بازه‌ی (:فاصله) سال‌های 1309 ـ 1290 خورشیدی، یعنی اواخر دوره‌ی قاجار و اوایل فرمانروایی رضاشاه، فرمانروای بخش پهناوری از آذربایجان بود و این محوطه‌یکی از مركز فعالیت‌های سیاسی اسماعیل آقا در برابر دولت وقت به شمار می‌رفت. گویا وی از این محوطه به‌عنوان آسایش گاه (:استراحت گاه) تابستانی نیز بهره می‌برده و از همین روی به این نام آوازه (:اشتهار) یافته است.

درباره‌ی کاربری محوطه‌ی باستانی «اسماعیل آقا»، حمید خطیب شهیدی، باستان‌شناس و پژوهشگر دوره‌ی اورارتوها به اَمرداد گفت : « آگاهی‌های ما از این یادمان بسیار ناچیز بوده و چیز ویژه‌ای تاکنون درباره‌ی آن چاپ نشده است. پیش از سال 57 بررسی‌هایی از سوی ایتالیایی‌ها انجام شده که تنها در حد گمانه‌زنی بوده است. و بیشتر درباره‌ی موقعیت مکانی آن پژوهش شده و «کلایس» هم نقشه‌ای از آن را چاپ کرده است. این محوطه یک پادگان نظامی در روزگار باستانی بوده است. به گونه‌ی کلی اورارتوها یک دولت نظامی بوده‌اند و همه‌ی استقرارگاه های آنان جنبه‌ی نظامی داشته است که محوطه‌ی اسماعیل آقا هم یکی از آن استقرارگاه های نظامی مهم و بزرگ آن‌ها بوده که دو منطقه‌ی مهم سواحل باختری دریاچه ارومیه را با سواحل خاوری دریاچه وان ترکیه به هم متصل می‌کرده و در اصل در این گذر جای گرفته است».

دکتر خطیب شهیدی در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان برای این محوطه کاربری آیینی با نگرش به بودن گور دخمه‌ها در آن، قایل بود، گفت : « نه ما نمی‌توانیم چنین کاربری را برای این محوطه پیشنهاد دهیم. زیرا اینجا همانند بسطام بزرگ نبوده که بتوانیم آن را شهر بپنداریم و تنها پادگان نظامی بوده است. گور دخمه‌ها نیز از آنِ شخصیت‌های برجسته‌ای بوده و در پیوند با مردم عادی نیست. آگاهی‌های ما بسیار کم است و تا کنون هیچ کاوش باستان‌شناختی بر روی آن انجام نشده است که بتوانیم درباره‌ی آن سخنی به میان آوریم. ما حتا نام باستانی این محوطه را هم نمی‌دانیم که چه بوده است. همچنین این محوطه بسیار آسیب‌دیده و از آن چیزی برجای نمانده است. و همین اندک برجای‌مانده را نیز به‌درستی از آن محافظت نکرده و دو تا دکل برق را بر روی خود محوطه‌ی باستانی آن برپا کرده‌ایم!».

این استاد دانشگاه درباره‌ی تراش‌های سنگی که همانندی بسیاری با پله دارد نیز، افزود : « ما در همه‌ی محوطه‌های اورارتویی از این تراش‌ها داریم. برخی از آن‌ها کاربری پله دارد که آشکار است، ولی یک سری از آن‌ها به اصطلاح برای برداشت سنگ از پایه‌ی دیواره‌ها بوده است. زیرا دیواره‌ها بر بالای صخره‌ها جای داشته و باید برای دستیابی به آن‌ها صخره‌ها را تراش می‌دادند. همچنین ویژگی ضد زمین‌لرزه داشته است. پس نمی‌توانیم آن‌ها را به معنای حقیقی پله به شمار آوریم. به‌هرروی تا هنگامی‌که این محوطه درست و هدفمند کاوش نشود، نمی‌توانیم درباره‌ی آن چیزی بگوییم. و آگاهی‌های ما اندک و پراکنده است».

درباره‌ی چالش‌های پیش روی محوطه اسماعیل آقا و ساخت سد به سراغ مدیرکل میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی رفتیم. جلیل جباری در همین زمینه به اَمرداد گفت : « هم اینک عملیات ساخت سد به انگیزه‌ی برنامه‌های مصوب ستاد زنده سازی (:احیای) دریاچه ارومیه، متوقف شده است. تازه اگر هم این سد به مرحله‌ی اجرا می‌رسید، هیچ آسیبی به محوطه‌ی اسماعیل آقا نمی‌زد! زیرا سد در پایین‌دست این محوطه‌ی باستانی جای گرفته است».

مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان غربی در پاسخ به این پرسش که این سد در بازدید میدانی ما فعال بوده و در حال گسترش است، گفت : « تا آنجایی که به میراث فرهنگی مربوط بوده، ما اقدام کرده‌ایم و باید وزارت نیرو پاسخ‌گو باشد! از سویی، همان‌گونه که گفتم ساخت سد آسیبی را به این محوطه نمی‌رساند».

جباری درباره‌ی کندوکاوهای غیرمجاز در این محوطه‌ی اورارتویی نیز به اَمرداد گفت : « شوربختانه (:متاسفانه) ما چنین چالش‌هایی را در همه جای کشور و در پیرامون یادمان‌های تاریخی داریم و کوشش ما بر این است که از گسترش آن‌ها پیشگیری کنیم. قاچاقچیان اَموال فرهنگی به بهانه‌های نادرست یافتن گنج به این یادگارهای گذشتگان دستبُرد زده و به آن‌ها آسیب می‌رسانند. بااین‌همه ما در حد توان خود با آن‌ها مبارزه می‌کنیم».

به گزارش اَمرداد، محوطه‌ی باستانی اسماعیل آقا نیازمند نگرش بیشتر مدیران و سرپرستان (:مسوولان) شهری و استانی است و بایسته است تا اقدامات حفاظتی بهتری در آن انجام گیرد. این یادگار اورارتوها با شماره‌ی 23490 در تاریخ 25 آبان ماه 1387 به ثبت ملی رسیده است.