میراث فرهنگی زرتشتی در نمایشگاه‌ها و موزه‌های مردم‌شناسی؛ موزه یزد

در این بخش نگاهی بسیار کوتاه خواهیم داشت به دومین موزه که عنوان دقیق آن برپایه‌ی تارنمای آن «موزه تاریخ و فرهنگ زرتشتیان (مارکار)» است.

بخش بزرگی از موزه در زیرزمینِ بخشی از ساختمان مجموعه ارزشمند مارکار قرار دارد که از سوی پشوتن جی دوسابایی مارکار بنیاد شده است. فردی که از پارسیان هند بود و نیاکانش از ایران به هند کوچ کرده بودند و هرچند که بیش از هزار سال در آنجا زندگی کردند اما هرگز پیوند و دلبستگی خود را به میهن مادری فراموش نکردند. تا این‌که نزدیک به پایان دوره‌ی قاجار و پس از آن زمینه‌های قانون‌مداری، آبادانی و سازندگی در ایران فراهم شد، بسیاری از آنها به ایران آمدند و خدمات زیادی را در زمینه‌ی بنیانگذاری مدارس، بیمارستان‌ها، آب انبارها و حتا برخی زمینه‌های صنعتی ایران آغاز کردند. پشوتن مارکار سه بار بین سال‌های 1303 تا 1328 خورشیدی به یزد سفر کرد تا چندین پروژه را که در نظر داشت، پایه‌گذاری و اجرا کند. او سرانجام افزون‌بر چندین پروژه دیگر، مجموعه‌ایی را که شامل یک برج ساعت، دو مدرسه در کنار هم و در پشت آن یک ساختمان برای پرورشگاه و خوابگاه بود را آغاز و بازگشایی کرد. این پروژه در زمان خود یکی از بهترین و بزرگترین مجموعه‌های آموزشی در یزد آن زمان بود.

امروز، با گذشت بیشتر از 80 سال هنوز برج ساعت مارکار در میدان مارکار یزد پابرجا است، اما دو مدرسه این مجموعه آن‌گونه که از نمای ساختمان آشکار است از ضعف نگهداری و نبود رسیدگی اداره آموزش و پرورش استان یزد رنج می‌برند. یکی کمابیش متروک و کلاس‌های آن انباری شده و دیگری کم‌وبیش هنوز دانش‌آموز می پذیرد. وضعی که باید برای آن بسیار متاسف بود.

هرچند که در حقیقت کل مجموعه مارکار متعلق به انجمن زرتشتیان تهران (به نمایندگی از انجمن ایرانی بمبئی) است، اما ساختمان پشتی آن که به پرورشگاه مارکار معروف بود و زیر نظر مستقیم انجمن زرتشتیان تهران است در سال 1385 خورشیدی از دهش فریدون و مهربان زرتشتی و با نظارت سیروس خسروی به طور کامل و شایسته‌ایی بازسازی شد. بازسازی شامل ساختمان اصلی، محوطه بیرونی و نیز آب‌انبار، گاورو، حمام و سرویس‌های بهداشتی قدیمی و نیز فضای سبز مجموعه بود.

این مجموعه بازسازی شده با نام «پردیس دانش مارکار» بازگشایی شد و براساس نوشته‌ایی که با عنوان «نخستین نشست هیات امنای مجموعه آموزشی مارکار یزد (پردیس دانش مارکار)» موجود است، «هدف اصلی پردیس دانش مارکار ساماندهی و جهت‌دهی حمایت از جریان نوآوری و کارآفرینی دانش محور در جامعه است، این مجموعه با شیوه‌ی تربیت نیروی انسانی خلاق، نوآور و دارای مهارت، کمک به ایجاد شرکت‌های فکرافزار نموده و در کنار خود دانشگاه‌ها و موسسه‌های و توسعه را برای به حرکت انداختن بازار مدرن، مدیریت خواهد کرد»1. افزون براین، جزئیات بیشتری زیر عنوان «اهداف این پردیس» و «وظایف پردیس دانش مارکار» هم آمده است که همگی کمابیش در راستای همان تعریف «هدف اصلی» هستند (همان لینک). در سال‌های بعد، آن‌گونه که گزارش‌های تارنماهای زرتشتی نشان می‌دهند فعالیت‌های «پردیس دانش مارکار» بیشتر به محلی برای برگزاری کلاس‌های دینی و برخی گردهمایی‌های اجتماعی، خانوادگی، فرهنگی و ورزشی محدود بوده تا این که در «روزهای پایانی سال 1393 فاز مقدماتی موزه تاریخ و فرهنگ زرتشتی» بازگشایی شد.

بخش بزرگی از «فاز یک» این موزه در زیرزمین مجموعه که به اندازه‌ی یک نیم طبقه کامل است سامان داده شده است. از نظر تقسیم¬بندی «محتوا» آن‌گونه که در تارنمای موزه آمده است بخش‌های آن بر این پایه هستند: 1- مجموعه مارکار و روانشاد مارکار، 2- تاریخ دین زرتشتی و گوشه‌ای از آموزه‌های اشوزرتشت اسپنتمان، 3- آیین‌ها و جشن‌های زرتشتی، 4- پوشش‌های دینی و سنتی، آتشکده، نماز و موبدان، 5- خانه‌های زرتشتیان، درگذشتگان، 5- زیارتگاه‌های زرتشتی، 6- وسایل قدیمی پرورشگاه مارکار.

همان‌گونه که این شرح نشان می‌دهد تقسیم «محتوایی»، بیشتر بر جامعه زرتشتی متمرکز است و البته برخی وسایل قدیمی پرورشگاه، ابزارهای کشاورزی سنتی، ریسندگی و بافندگی سنتی و برخی وسایل خانه سنتی (وسایل مسی، خمره های گلی) هم از جمله وسایل به نمایش گذاشته شده هستند که در پیوند با زندگی سنتی زرتشتیان است. در طرح محتوایی این موزه به دلیل وجود فضای بزرگ و با ورودی و خروجی های متعدد، مسیر حرکت مناسب و ترتیب نمایش و نیز جداسازی محتوا بسیار بهتر انجام شده است (طرح محتوایی اولیه و کلی این موزه برای دریافت مجوز توسط نویسنده این یادداشت و نیز خانم موبد و آقای فرخ منش تهیه شده است. طرح «فاز یک» نیز با بازنگری طرح اولیه از سوی نویسنده‌ی این یادداشت ارائه شده است).

موزه در مقایسه با میزان ارزشمندی ساختمان و محوطه و نیز مجموعه آب‌انبار، گاورو و حمام قدیمی نیاز به بهتر شدن و گسترش دارد. در این راستا، اگر آنچه که «اهداف این پردیس» و «وظایف پردیس دانش مارکار» توسط «هیات امنا» در نظر گرفته شده بود «چه بسا عوض شده»، گسترش این موزه به بخش‌های بزرگی از طبقه‌ی همکف می‌تواند به امکانات آن بیفزاید. مجموعه مارکار با ساختمان ارزشمند آن و نیز بخش‌های گاورو، آب‌انبار و حمام سنتی و نیز فضای سبز زیبای آن محلی است که بازدیدکنندگان می‌توانند ساعت‌ها را در آن بگذرانند بدون این که گذر زمان را حس کنند. در پایان ذکر این موضوع هم شایسته است که «به قول یکی از دوستان» مجموعه مارکار شامل ساعت مارکار، دو مدرسه آن و نیز ساختمان معروف به «پردیس دانش مارکار» و نیز فضای زمین روبه‌روی آن است و تمامی این بخش‌ها جز «کارکتر» (Character) این مجموعه هستند.

بخش چهارم نوشته به نمایشگاه‌ها پرداخته می‌شود؛ پنج‌شنبه‌ی آینده از تارنمای امرداد بخوانید.

بخش نخست و دوم این نوشته را بخوانید.

1- «برگزاری نخستین نشست هیات امنای مجموعه آموزشی مارکار یزد (پردیس دانش مارکار)»، (برای کوتاه شدن، لینک گذاشته نمی‌شود. در صورت نیاز با جستجوی عنوان، نوشته قابل دسترسی خواهد بود).

*بهمن مرادیان؛ مرکز پژوهشی بندهش: زبان‌های ایرانی، پژوهش‌های زرتشتی

تصویر پشوتن‌جی دوسابای مارکار. (عکس: کلودین گوتیه)

نمای غربی و ورودی ساختمان بازسازی شده. (عکس: بهمن مرادیان)

راهرو پیونددهنده بخش «پردیس دانش مارکار» به بخش مدرسه. (عکس: کلودین گوتیه) خزانه آب‌انبار، جا گرفته در پشت گاورو و حمام سنتی. (عکس: کلودین گوتیه) نمونه‌ایی از سفره در پیوند با محتوای آیینی و جشن‌ها. (عکس: کلودین گوتیه) نمونه‌ایی از وسایل سنتی در پیوند با محتوای عمومی. (عکس: کلودین گوتیه) نمونه‌ایی از وسایل در پیوند با پرورشگاه (میز و صندلی و ابزارهای ورزشی). (عکس: کلودین گوتیه)

 چیدمان! ابزارهای در پیوند با مراسم آتش. (عکس: کلودین گوتیه) بخشی که در ساختار اصلی پرورشگاه هم اشپزخانه بوده و به همین ترتیب در طرح محتوایی هم مانند آشپزخانه‌ی سنتی چیده شده. (عکس: کلودین گوتیه)

فرتورها از بهمن مرادیان رسیده است.
1719