هنرجویان ملک نقاشی پشت شیشه را زنده کردند

 به بهانه بزرگداشت روز حکیم ابوالقاسم فردوسی، نمایشگاه آفرینه‌های نقاشی پشت شیشه با موضوع «شاهنامه چاپ سنگی میرزا علیقلی خویی» در کتابخانه و گنج‌خانه ملی ملک گشایش یافت.
هنر نقاشی پشت شیشه در دوره صفویه از اروپا به ایران وارد شد و به‌شتاب رنگ و بوی بومی ایران را پیدا کرد؛ در روزگار قاجار به اوج خود رسید و اروپاییان در دوره پهلوی دویم کوشش کردند با آوردن هنر نقاشی ویترای، نقاشی پشت شیشه را دوباره به اروپا ببرند. این هنر در اروپا نتوانست گسترش بیابد و در ایران هم جایگاه اصلی خود را از گم کرد و حتا در دانشگاه‌های هنر هم آموزش داده نمی‌شود.
پس از یک سال و اندی کوشش هنرجویان نقاشی پشت شیشه گنج‌خانه ملک با همیاری استاد این هنر و همراهی گنج‌خانه ملک روز سه‌شنبه 25 اردیبهشت در تالار ورودی گنج‌خانه به نمایش درآمد.
هنرجویان برای آن‌که بتوانند نگاره‌های شاهنامه را به درستی بر روی شیشه پیاده کنند، شاهنامه میرزا علیقلی را به درستی خوانده و نگاره‌ها را ریزبینانه مورد بررسی قرار دادند تا بتوانند اندوه رستم را هنگام جان سپردن سهراب و جامه دریدن رستم را درک کنند. رنگ‌هایی که باید برای نگاره‌های سیاه و سپید به درستی گزینش کنند همه این‌ها امکان‌پذیر نبود مگر با راهنمایی استاد مهرنوش بشارتی که دل‌سوزانه و جدی به آموزش این هنر پرداخته است.
مهرنوش بشارتی که 37 سال به آموزش هنر تجسمی و صنایع‌دستی پرداخته‌است کوتاه به پیشینه این هنر از یادها رفته اشاره کرد: « نقاشی پشت شیشه از راه بنادر جنوبی ایتالیا، ونیز وارد بندرعباس شد و در دوره صفویه وارد بخش‌های سرزمین ایران شد.
در دوره قاجار به اوج شکوفایی خود رسید؛ در دوره دوم پهلوی اروپاییان با آوردن هنر نقاشی ویترای برآن بودند دوباره هنر نقاشی شیشه را به اروپا ببرند ولی نتوانستند ساخت‌وسازها و پردازش رنگی که در ایران صورت می‌گیرد را آن‌جا انجام دهند. در اروپا به‌گونه یک دورگیری و بهره‌بردن از شمایل‌های حضرت مسیح و حضرت مریم که با ورق طلا در پشت شیشه سوار می‌کنند.»
وی از کاربرد این هنر گفت: «در دوره صفویه که وارد ایران شد به‌گونه تابلو کار می‌شد ولی در دوره قاجار که به اوج شکوفایی خود رسید، در سقف‌ها، آینه‌کاری‌ها حتا ابزار کاربردی‌تر در میز و صندلی دیده می‌شوند.
در دوره صفویه به‌عنوان هنر اشرافی شناخته می‌شد ولی در روزگار پایانی قاجار مردمی‌تر شد حتا دراویش طرح شیشه را در آوندهای شیشه‌ای پیاده کرده و در آیین‌های گوناگون مانند تعزیه‌خوانی و خرمن‌کوبی به‌کار می‌بردند و با ریختن بذر در این آوند و آویزان کردن آن از گاوآهن درخواست برکت داشتند و یا با ریختن آب در آن و خوراندن به بیمار باور داشتند بیمار زودتر بهبود می‌یابد.»
پس از دوره قاجار این هنر رو به فراموشی نهاد و حتا سبک کار دیگرگون شد. بشارت گفت که هنرمندان نقاشی پشت شیشه پس از دوره قجر انگشت‌شمار بودند و تا امروز گروه‌هایی که به این هنر پرداخته‌اند سبک‌های گوناگونی مانند مدرن، رئال و پست‌مدرن را نوآوری کرده‌اند که به دید من این هنر نو نقاشی پشت شیشه نیست.
وی باور دارد نبایستی از سبک کهن نقاشی پشت‌شیشه بیرون زد و اگر کسی خواهان انجام کوبیسم در شیشه باشد، نقاشی پشت شیشه به شمار نمی‌آید و تنها یک نوآور است.
اگرچه این هنر در دوره صفویه وارداتی بود ولی هنرمند همه ابزار کارش را خود می‌ساخت: «رنگ‌ها همه گیاهی بودند برای نمونه از رزدچوبه و لاجورد بهره می‌گرفتند این رنگ‌ها با روغن کتان آمیخته کرده و نگاره‌ها را رنگ می‌کردند. حتا قلم‌موها را از سلول‌های شاخ پرنده می‌گرفتند و موی قلم را از پشت گردن گربه چیده با نخ و یا سیمی استوار می‌کردند.
امروز همه ابزارها آماده خریداری می‌شود و بیشتر وارداتی هستند؛ البته هنرمندان پیشکسوت که هنوز نگارگری می‌کنند ابزار کار را خود می‌سازند.»
این استاد برجسته از طرح‌هایی که برای نقاشی پشت شیشه به‌کار می‌رود گفت: «این بستگی به سبک هنرمند دارد. بایسته‌است یادآوری کنم نبایستی از سبک نقاشی پشت شیشه خارج شد. سبک‌های گوناگونی مانند شمایل‌نگاری، داستان‌های حماسی، آیه‌های قرآنی، خط نقاشی و گل‌ومرغ در این هنر وجود دارد ولی نوآوری‌هایی در این زمینه شده که سبک اصیل نقاشی پشت شیشه به‌شمار نمی‌آید.»
امروز بسیاری این هنر را نقاشی ویترای می‌شناسند درحالی‌که در صنایع دستی به‌عنوان هنر ایرانی شناخته نمی‌شود؛ اگرچه برخی هنرمندان براین باور هستند که نقاشی پشت شیشه هم هنر وارداتی بوده که با گسترشش به‌گونه هنر ایرانی درآمده‌است. بشارتی از گوناگونی این دو هنر گفت: «در هنر ویترای نگارگری و رنگ و نقش برجسته روی شیشه انجام می‌شود.
در نقاشی پشت شیشه طرح پشت کار کشیده شده و برای رنگ از جز به کل می‌رویم برای نمونه هنگام رنگ کردن صورت نخست اجزا ریز مانند چشم، لب رنگ می‌شود سپس همه چهره را رنگ می‌کنیم. در صورتی‌که در هنرهای تجسمی و ویترای نخست زمینه رنگ شده و سپس به جزییات می‎‌پردازند.
شوربختانه این هنر کهن با این‌که روزگاری هنر مردمی بوده ولی امروز تا اندازه بالایی از یادها رفته‌است و شناخت چندانی درباره آن وجود ندارد و هم‌اکنون به وسیله هنرجویان ملک نگاهی دوباره به این هنر می‌شود. در گنج‌خانه پشت شیشه هستند کسانی که به این هنر پرداخته‌اند ولی سبک و روش کار دیگرگونه است ولی نقاشی پشت شیشه پرداختن به داستان‌های حماسی، چهره‌نگاری، گل‌ومرغ، شمایل‌نگاری و… است.»
برای نقاشی پشت شیشه می‌توان از طرح‌های هادی تجویدی، لطفعلی صورتگر، آقامیری‌ها بهره گرفت. نمایشگاه برپاشده در گنج‌خانه ملک درباره شاهنامه و چاپ سنگی میرزا علیقلی خویی نخستین کسی که در دوره قاجار شاهنامه را به‌گونه چاپ سنگی درآورد؛ دارای 56 نگاره است و در گنجینه کتابخانه و گنج‌خانه ملی ملک نگه‌داری می‌شود. هنرجویان ملک نخستین گروهی هستند که این آفرینه را در پشت شیشه  به‌گونه ترام و نگارگری به سبک نقطه‌گذاری با روش وارد آوردن ضربه‌های اندک رنگ بر سطح پدید آورده‌اند.
مهرنوش بشارتی که 37 سال در هنرهای تجسمی و صنایع‌دستی کوشش می‌کند و نمایشگاه‌های گوناگونی در ایران و دیگر کشورها برپا کرده‌است در پایان سخنانش با افسوس گفت که در دانشگاه‌ها نقاشی پشت شیشه آموزش داده نمی‌شود زیرا دارای ردیف نیست و اگرچه چندین بار خرده گرفته شده ولی گفته شده بایستی وزارت علوم تایید کند تا ردیف داده شود.
دوست‌داران می‌توانند برای بازدید از آفرینه‌های هنر نقاشی پشت شیشه به گنج‌خانه ملی ملک می‌توانند به نشانی میدان امام‌خمینی (ره)، سردرباغ ملی خیابان ملل متحد روزهای شنبه تا پنج‌شنبه در ساعت‌های 8:15 تا 16:45 بروند.

مهرنوش بشارتی استاد نقاشی پشت شیشه در گنج‌خانه ملی ملک

هادی سیف پژوهشگر و مردم‌شناس

از هنرجویان نقاشی پشت شیشه در گنج‌خانه ملک

از دیگر هنرجویان نقاشی پشت شیشه در گنج‌خانه ملک

این آفرینه هنری همگی به گونه نقطه‌گذاری کار شده و هیچ رنگی در آن به‌کار نرفته است

هنرجویان در هنگامه‌ی کار

فرتور از مارال آریایی است.

0114