پل بابامحمود؛ استواری و پایداری یک سازه

پل‌ها با شهر و آمد و شد مردم پیوند دارند. در این سازه‌ها، عناصر درون شهری با ویژگی‌های فضایی طبیعت به هم می‌آمیزند و به پل معنایی نمادین می‌دهند. پل از این دید، پیوند انسان با زیست‌بوم را حفظ می‌کند و هماهنگ می‌سازد. تا بدان اندازه که می‌توان پل‌ها را چرخه‌ای میان شهر و طبیعت دانست. حتا آمد و رفت‌های پیوسته نیز نمی‌تواند آرامشی را که از رهگذر پیونددهندگی پل با طبیعت پدید می‌آید، برهم زند. از همین‌روست که می‌توان گفت شاید کمتر سازه‌ای مانند پل با عناصر طبیعی جهانمان هماهنگ است. پل از یک‌سو نشانه‌ای از مهندسی و دست‌ساخت انسان است و از سوی دیگر به زندگی آدمی معنا می‌دهد. همانند «پل بابامحمود» که انحنای پیچشی آن را تنها با باریک‌بینی و ژرف‌نگری می‌توان دید و معنایش را دریافت.
نزدیک به 30 کیلومتری جنوب باختری شهر اصفهان، کهن‌شهر دیگری هست که در گذشته‌های باستانی شهرپیروزان خوانده می‌شد و اکنون با اندکی دگرگونی در آوا، سهرو فیروزان نامیده می‌شود. این شهر پیشینه‌ای دور و دراز دارد و ریشه‌های تمدنی آن به هزاره‌های باستانی می‌رسد. سهرو فیروزان در بخش‌بندی‌های کشوری بخشی از شهرستان فلاورجان است. در بخش پیربکران این شهر، پل بابامحمود با دیرینگی تاریخی دیده می‌شود. این پل که بر روی زاینده‌رود ساخته شده، دو کیلومتر از پیربکران دور است و در میان دو روستای گورکن و اشترجان، جای دارد. پیربکران از عارفان سده‌ی دوم مهی ایران بود و در آنجا زندگی می‌کرد و به خاک سپرده شد. آن جایی که پل بابامحمود دیده می‌شود، به کرافشان نیز آوازه دارد. اما بابامحمود کیست که این پل تاریخی به نام او شناخته می‌شود؟
فرمانروای دست‌نشانده‌ی مغولان در اصفهان کسی بود که در تاریخ از او به نام بابامحمود سهرو فیروزانی یاد کرده‌اند. بابا برنامی (:لقبی) ویژه‌ی عیاران و جوانمردان بود. او نیز به خوش‌نامی و نیکوکاری شناخته شده بود و در نزد مردم به بزرگی یاد می‌شد. پل را همین بابامحمود سهرو فیروزانی به خواست و دستور سلطان محمد خدابنده اولجایتو در سال 704 مهی ساخت و به این سبب نام او بر روی این سازه ماند و آوازه گرفت. بابامحمود را به توانایی در اداره‌ی اصفهان ستوده‌اند و گفته‌اند که در پاره‌ای زمان‌ها رایزن سلطان مغول نیز بود. از دید تاریخی، پل بابامحمود دومین پل کهن اصفهان است. نخستین پل تاریخی اصفهان، شهرستان نام دارد و در دوره‌ی آل‌بویه ساخته شده است. با این‌همه، گمان می‌رود که پل بابامحمود را بر روی بازمانده‌ی پلی باستانی ساخته باشند. این را از پایه‌های کهن پل دریافته‌اند. پل بابامحمود پیوندگاه دو شهر پیروزان و شهر جی باستان، یا اصفهان کنونی، بود و بر روی راه ارتباطی اصفهان به فارس و خوزستان ساخته شده است.

ویژگی‌های پل بابامحمود
در این سازه‌ی تاریخی ویژگی‌ای هست که تا اندازه‌ای به آن نمایی دیگر می‌دهد. آن ویژگی به انحنای بسیار ملایمی باز می‌گردد که طراحان پل به آن داده‌اند. به سخن دیگر، پل بابامحمود چندان هم در خط مستقیم نیست و پیچشی اندک دارد. این کار به آن سبب بوده است تا فشار آب در دو سوی پل به یک اندازه باشد و از فشار حجم آب بر بدنه‌ی سازه کاسته شود. پیداست که چنین طراحی و فکر نبوغ‌آسایی تا چه اندازه در پایداری پل اثر داشته است.
پایه‌های پل از سنگ است. آنجایی هم که پایه‌ها با آب برخورد ندارد با آجر و ساروج بالا آورده شده است. بدنه‌ی پل آجری است و کوششی برای آراستن و نمایی چشم‌نوازتر به آن دادن، نشده است. البته این پل را در دوره‌های تاریخی بارها مرمت و بازسازی کرده‌اند و چه‌بسا در آن باززنده‌سازی‌ها آرایه‌ها نیز دست‌خوش دگرگونی شده باشد. حتا گفته شده است که نمای پل بابامحمود کنونی همان نیست که در آغاز ساخته شده است و دگرگونی‌هایی دارد.
در دهه‌های گذشته پایه‌های پل بابامحمود را برای استوار ماندن و فرونریختن، با بتون استوار کرده‌اند. نمی‌دانیم چنین کاری با ساختار پل هماهنگی دارد یا نه؟ شاید هم چاره‌ای جز بتون‌ریزی و نگه‌داشتن پایه‌ها نبوده است و برای از میان نرفتن سازه چنین کرده باشند. به‌ویژه آنکه در سالیان پیش، از خرابی دهانه‌های پل و ویرانی اندک‌اندک سازه سخن گفته می‌شد و بیم از دست‌رفتن همه‌ی آن می‌رفت (گزارش فروردین‌ماه 1393 خبرگزاری ایرنا). در همان خبرها از ریختن تاق جبهه‌ی باختری پل بر اثر بارندگی‌ها خبر می‌رسید. اگر کار بدین‌گونه ادامه می‌یافت چیزی از این سازه‌ی تاریخی به‌جا نمی‌ماند. بتون‌ریزی پایه‌ها، چه با ساختار و بافت تاریخی پل هماهنگ باشد و چه نباشد، دست‌کم این خوبی را دارد که جلو ویرانی بیشتر سازه را گرفته است.
درازای پل بابامحمود 152 متر است، اما پهنای آن یکسان نیست و از پنج‌متر تا هشت‌متر تغییر می‌کند. شاید این تغییر به سبب همان انحنای سازه باشد. بلندترین ارتفاع پل از کف رودخانه هفت‌متر است. دهانه‌های پل نیز 15 چشمه است. برای کاستن از فشار سازه بر روی پایه‌ها، تاق‌های کوچکی در بدنه‌ی سازه طراحی شده است. این تاق‌ها بلند و باریک‌اند. همه‌ی این ویژگی‌ها، به پل بابامحمود نمایی دیدنی داده است؛ هر چند همان‌گونه که پیش‌تر گفتیم آرایه‌ای ندارد و نمای آن ساده به چشم می‌آید.
یک کار نسنجیده و زیان‌بار در پل بابامحمود که به دستکاری‌های سالیان گذشته بازمی‌گردد، ساختن جان‌پناهی با بتن بر روی پل بود! (گزارش ایرنا). در آذرماه 1397 مرمت پل بابامحمود انجام گرفت. باز نمی‌دانیم در آن مرمت جان‌پناه بتونی را که فشار بیش از اندازه‌ای بر سازه می‌آورد، برداشته‌اند یا نه؟ در آن مرمت‌ها، نماچین پل با آجرهای سنتی انجام گرفت تا چهره‌ی پل سیمای تاریخی خود را از دست ندهد.
این سازه که به نام پل باغ محمود نیز شناخته می‌شود، در اسفندماه 1345 به نام یکی از آثار ملی و تاریخی ایران ثبت شده است.
*با بهره‌جویی از: گزارش خبرگزاری‌های «ایمنا»؛ «صدا و سیما» و تارنمای «ویکی پدیا».