آموزشگاههای پسرانه و دخترانه ماركار و دیگر آموزشگاههای وابسته به آن حاصل تلاش و كوشش و فداكاری رادمرد نیكوكاری است كه برای به انجام رساندن اندیشههای نیك خود در حدود 70 سال پیش آغاز به كار كرده است.
روانشاد پشوتن جی دوسابایی ماركار از زرتشتیانی است كه خانواده آنان سالها پیش به هندوستان مهاجرت و در آنجا ساكن و به كار و زندگی مشغول و در میان هندیها به پارسیان مشهورند ولی ایران و سرزمین اجدادی خود را فراموش ننموده و از هر كوششی برای اعتلای نام ایران فروگذار نكردند.
پشوتن ماركار درسال 1250 خورشیدی در بمبئی دیده به جهان گشود و چون دیگر همسالان خود دوران كودكی و جوانی و تحصیلات خود را در آنجا گذراند ولی چون ایرانی بود پیوسته عشق به ایران و خدمت به سرزمین آبا و اجدادی را سرمشق زندگی خود قرار داده و در صدد بود تا به اندیشههای نیكش جامهی عمل بپوشاند و آن را به كردار نیك بدل سازد. از این رو در سال 1301 خورشیدی با اختصاص سرمایهای برای ایجاد پرورشگاه پسران در ایران و شهر یزد و با فرستادن نمایندهای فعالیت فرهنگی و تعلیم و تربیتی خود را آغاز كرد و در سال 1306 دبستان پسرانه ماركار و كارگرخانه جهانگیری كه در آن دانشآموزان پرورشگاه در ساعات اضافی به فراگیری كارهایی مانند پارچهبافی، جوراب و كشبافی، خیاطی و نجاری میگذراندند.
پشوتن ماركار برای اداره امور مدارس خود آنها را به انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی واگذار و انجمن مزبور نمایندهای از سوی خود به یزد فرستاده بود. در سال 1306 روانشاد میرزا سروش لهراسب كه از فارغالتحصیلان «كالج آمریكایی سابق» تهران بود برای اداره مدارس ماركار یزد به نمایندگی انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی و امور مربوط به مدارس ماركار و هنرستان جهانگیری و درمانگاه و دواخانه «سررتن تاتا» كه از سوی یكی از پارسیان هند تاسیس شده بود انتخاب گردید. وی در همان سال از سوی پشوتن ماركار مامور دایر نمودن دبستان دخترانه ماركار در یزد گردید تا دختران نیز مانند پسران از سواد و آموزش بهره گیرند.
با افزایش تعداد دانشآموزان دبستان پسرانه و پرورشگاه و دبیرستان ماركار كه در خانههای اجارهای دایر بود تكافوی تقاضای روز افزون دانشآموزان را نمیكرد و با همت بلند و وسعت فكر پشوتن ماركار سازگار نبود از بمبئی به نماینده انجمن، میرزا سروش لهراسب، دستور خریداری زمین و احداث ساختمانی مناسب برای آموزشگاههای رو به توسعه ماركار را صادر و نامبرده در سال 1311 خورشیدی زمینی به مساحت یكصد هزار متر مربع در محل فعلی آموزشگاههای ماركار یزد تهیه و از سال 1312 خورشیدی طبق نقشهای كه توسط مهندس عالیقدر پارسی به نام «برزو آقا سهراب» طرح شده بود، ساختمان شروع و در مهر 1313 خورشیدی همزمان با جشنهای گشایش آرامگاه فردوسی كلیه ساختمانها آماده و با دومین سفر پشوتن ماركار به ایران و یزد، پرورشگاه، دبستان و دبیرستان ماركار آماده بهرهبرداری و به وسیله نماینده وزارت فرهنگ و عدهای از پارسیان كه از هند به ایران سفر نموده بودند، گشایش و رسما كار خود را آغاز و تا كنون به فعالیت خود ادامه میدهد.
پشوتن ماركار پیوسته در فكر گسترش موسسات خود بود و برای رسیدگی به امور آن رنج سفر با مشكلات 70 سال پیش را بخود نهاده و برای اولین بار در سال 1303 خورشیدی برای رسیدگی به امور پرورشگاه و مشاهده وضع آن مسافرتی به ایران و یزد نمود و در سال 1313 خورشیدی به منظور گشایش ساختمان جدید پرورشگاه و دبستان و دبیرستان پسرانه ماركار برای دومین بار به یزد سفر نمود و در سال 1328 خورشیدی برای شركت در جشن 25 ساله تا سیس مدارس خود و مشاهده پیشرفت دبستان و دبیرستان ماركار و گشایش ساختمان جدید دبستان و دبیرستان دخترانه ماركار برای سومین بار به ایران مسافرت نمود و در این سفرها از سوی اهالی محترم یزد اعم از مسلمانان و زرتشتی مورد استقبال گرم و شایان قرار گرفت و از جانب مقامات وقت به دریافت نشان درجه اول علمی – نشان درجه اول سپاس و نشان درجه اول همایونی سرافراز گردید.
پشوتن ماركار در هجدهم مهر ماه 1342 خورشیدی در بمبئی جهان فانی را بدرود گفت ولی نام نیكش باقی و زبانزد خاص و عام است.
در دومین سفر خود در سال 1313 خورشیدی به ایران كه مصادف با گشایش آرامگاه فردوسی بود، طبق تقاضای فرماندار وقت یزد قول احداث برج ساعتی بهنام فردوسی شاعر بزرگ ایران و اهدا آن به شهرداری یزد داد و ساختمان برج مزبور را در سال 1321 خورشیدی در میدان ماركار روبهروی آموزشگاههای ماركار به اتمام رساند و آن را بهنام «گاهنمای فردوسی» به شهرداری یزد اهدا و شهرداری نیز تعهد نمود كه نسبت به حفظ و نگاهداری و تعمیرات آن كوشا باشد.
تمام مخارج پرورشگاه ماركار و دبستان و دبیرستان دخترانه و پسرانه و دیگر موسسات وابسته به آن مانند:
آموزشگاههای زرتشتی دهات اطراف یزد، درمانگاه سررتن تا تا، زایشگاه بهمن و غیره اعم از حقوق كاركنان، معلمین و تعمیرات توسط پشوتن ماركار و انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی ارسال و پرداخت میشد كه شوربختانه از سال 1350 خورشیدی به بعد به علت سختگیری دولت هندوستان نسبت به ارسال ارز پیوسته از میزان آن كاسته شد تا تقریبا به صفر رسید و در اداره امور مدارس فوق وقفه پیش آمد و از رشد آن كاسته شد ولی با كمك و مساعدت اولیای امور و آموزش و پرورش یزد با همان كیفیت به رشد فرهنگی و تعلیم و تربیت خود ادامه داده و میدهد و سرپرستی و اداره موسسات ماركار از سوی انجمن بمبئی به انجمن زرتشتیان تهران واگذار شد كه انجمن مزبور وكالتی امور مدارس را سرپرستی مینماید.
اینك فهرستوار بهذكر اسامی مدرس و موسساتی كه بهنام آموزشگاههای تابعه ماركار و انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی مشهور بوده است میپردازد:
- پرورشگاه ماركار: این موسسه كه در سال 1301 خورشیدی شروع بهكار نمود به كودكان زرتشتی كه به سن دبستان میرسیدند و بهعلت عدم بضاعت مالی و یا نداشتن دسترسی به آموزشگاه یا علل دیگر نمیتوانستند به تحصیل ادامه دهند اختصاص داشت. این كودكان در پرورشگاه ماركار نگاهداری و مخارج خوراك، لباس و خواب و لوازم التحریر آنان تامین میگردید، چنانچه با معدل خوب موفق به اتمام تحصیلات ابتدایی میشدند، برای ادامه تحصیل در دوره اول دبیرستان پذیرفته و ادامه تحصیل میدادند و طبق شرایط و آییننامه مخصوص به ادامه تحصیل در دوره دوم دبیرستان و در صورت قبولی با بودجهای كه برای این كار اختصاص داشت در دانشگاههای كشور ادامه تحصیل میدادند. در جوار این موسسه دار الصنایع (هنرستا ) جهانگیری قرار داشت كه در ساعات بیكاری كودكان میتوانستند مطابق ذوق و انتخاب خود یكی از فنون پارچهبافی، زیلوبافی، خیاطی، نجاری و جوراب بافی را فراگیرند. پرورشگاه ماركار تاسال 1355 خورشیدی دایر بود از آن سال بهعلت نداشتن دانشآموز بهحد كافی و سایر مشكلات تعطیل و از ساختمان آن برای خوابگاه دانشجویان و یا اسكان مسافران زرتشتی كه از نقاط مختلف كشور به یزد میآیند استفاده میشود.
- دبستان پسرانه ماركار: از سال 1306 با 70 نفر دانش آموز كار خود را شروع و تا سال 71 بصورت دبستان اداره میشد و از آن سال توسط اداره آموزش و پرورش ناحیه 2 یزد به مكان دیگری انتقال و از محل آن به عنوان مدرسه راهنمایی ماركار استفاده میشود.
- دبیرستان پسرانه ماركار: درشهریور 1312 در ساختمان فعلی دایر شده تا سال 1350 خورشیدی بهصورت دوره اول دبیرستان و تا سال 71 بهصورت مدرسه راهنمایی و هم اكنون مجددا بصورت دبیرستان پسرانه ماركار دایر است.
- دبستان دخترانه ماركار 1306 خورشید ی شروع وهم اكنون دایر و بهكار خود ادامه میدهد.
- دبیرستان دخترانه ماركار: از سال 1312 خورشیدی كلاس اول دبیرستان شروع به كار و تا سال 1351 خورشیدی بهصورت دوره اول دبیرستان و اینك با نام مدرسه راهنمایی ماركار دایر است.
- مجتمع آموزشی، فرهنگی و ورزشی و دینی ماركار تهران واقع درتهرانپارس كه توسط انجمن زرتشتیان تهران سرپرستی و اداره میشود.
- درمانگاه و زایشگاه بهمن گشتاسب خودی كلاه كه توسط انجمن بمبئی احداث و اداره میشد كه سپس بهعلت نرسیدن بودجه كافی از هند به هلالاحمر یزد واگذار و مشغول بهكار و دایر است.
علاوه بر آموزشگاهها و موسسات فوق از سال 1300 خورشیدی تعداد 14 باب دبستان دخترانه و پسرانه با سرمایه اشخاص خیر در روستاهای زرتشتینشین یزد دایر و سرپرستی آن را به عهده انجمن زرتشتیان ایرانی سپرده بودند كه به مدارس تابعه ماركار مشهور و كلیه امور اداری و امتحانات زیر نظر نماینده انجمن، روانشاد سروش لهراسب، انجام میگرفت. اكنون تعدادی از مدارس مزبور دایر و تحت نظارت اداره آموزش و پرورش یزد اداره میشود.
امید است با توجه و نظارتی كه اولیای امور و ادارات آموزش و پرورش یزد دارند موسسات آموزشی ماركار یزد به شایستگی اداره و به فعالیت و پیشرفت روز افزون خود ادامه دهد.
در تنظیم از یادداشتهای سروش لهراسب، سالنامه فرهنگ یزد سال 28-1327 یادنامه پشوتن ماركار استفاده شده است.