شب فرهنگ و معماری یزد

خبرنگارامرداد: مارال آریایی
1395-05-23
00:00

«شب فرهنگ و معماری یزد» با همراهی گنجینه پژوهشی ایرج افشار، هم‌اندیشی مجله بخارا، انجمن مفاخر معماری و معمار نت با باشندگی استادان مهرازی، دوست‌داران یزد در بنیاد موقوفات افشار با نام کانون زبان فارسی برگزار شد.
علی دهباشی مدیر مسوول مجله بخارا پس از خوش‌آمدگویی باشندگان و میهمانان از خانواده افشار و کوشش‌هایی که در زمینه یزد پژوهی انجام شده گفت: «دکتر محمود افشار بزدی از بزرگان یزد و شخصیت‌های دانشی و فرهنگی که این بنیاد را وقف فرهنگ، گسترش و پاس‌داری از زبان فارسی کرد.
پس از وی فرزند ایشان زنده یاد ایرج افشار که بزرگترین و پرارزش‌ترین پژوهشگر یزدشناسی در زبان فارسی است؛ وی بیش از 60 سال پیش نخستین پژوهش‌های یزدشناسی، فرهنگ و مهرازی (:معماری) یزد به گونه دانشی با نوشتن مقالات و بیش از 12 کتاب که نامدارترینش در سه پوشینه پراکنش (:انتشار) یافت.»
دهباشی از دیگر پژوهش‌های ایرج افشار گفت که فرهنگ واژه‌های یزدی و صدها مقاله که در مجله آینده به چاپ رسیده‌است و اگر بودند از سخنرانان اصلی امشب بودند.

مهندس علیرضا قهاری، فرنشین انجمن مفاخر معماری

دستی همه ما را بدین‌جا کشانده‌است
سپس مهندس علیرضا قهاری فرنشین انجمن مفاخر معماری باور داشت که دستی همه را بدین‌جا کشانده‌است: «برای من شگفت‌انگیز بود که این برنامه را در چنین جایی برگزار کنیم. امسال سال یزد است و بی‌گمان دستی ما را بدین‌جا کشانده‌است.»
او از این که تاکنون با کانون زبان فارسی آشنا نبوده، افسوس خورد و گفت: «تا کنون به این مجموعه نیامده و با کوشش‌های بخارا آشنا نبودم. از بنیاد گران‌بار موقوفات دکتر افشار سپاس‌گزاری می‌کنم و این فرصت پیش آمده را گرامی می‌دارم.»
در ادامه مهندس قهار به شناساندن انجمن مفاخر و کوشش‌های انجام شده از سال ١٣٨٢خورشیدی تا به امروز پرداخت.

آتشکده‌ای که «گرشاسب‌بن‌فرامرز» برای نخستین بار در آن نماز گذارد و این خانه را مسجد کرد

امروز نشان مهر چون رازی به‌جا مانده در مهراب و پیمان گم گشته‌است
آن‌گاه فیلمی با نام «مهرا» به کارگردانی «حسین نقاشی» به نمایش گذاشته شد.
در این فیلم اشاراتی به مهرازی یزد از پیش از اسلام و دیگرگونی‌هایی که در دوره اسلامی پدید آمده، کرد. پیش‌تر زرتشتیان در این منطقه ساکن بودند و آتشکده‌ای را بنا نهادند که همواره آتش آن افراخته بود. هنگامی که اسلام وارد یزد شد امیر یزد «گرشاسب‌بن فرامرز» اسلام پذیرفت و گفت این خانه را مسجد کنید و نخستین بار خود نماز گزارد. بدین گونه مناره‌های بهرام، مهرابه‌های مهر و کتیبه‌های پارس پیشکش ایران زمین به اسلام شد. هزاران نگاره، طرح و رنگ، رنگ و بوی اسلامی گرفتند و سرآمد آن‌ها گردونه خورشید، نشان «مهر» بود که ستایش او نخستین سرود چوپانان بود
امروز دیگر نشانی از مهر نیست و در هزاران طرح، رنگ، نگاره و چون رازی به جامانده در مهراب، پیمان و شبستان گم گشته‌است.
زندگی در یزد بنا به نیازهای بومی بوده‌است
سامان کارگر مرمت‌گر بناهای تاریخی با پرداختن به یزد پریروز، دیروز، امروز و فردا به پیشینه، مهرازی و مشکلات کنونی آن اشاره کرد: «داستان یزد، داستانی دو سویه است که اگر بخواهیم از یزد فردا سخن بگوییم باید یزد دیروز و پریروز را بررسی کنیم.
برخی پدید آمدن یزد را به اسکندر و برخی به یزدگرد پیوند می‌دهند. تا پیش از سده چهارم یزدی‌ها هم‌تراز با روستاهایی مانند «هفتادر» و «فَهرَج» که امروز در پیرامون یزد می‌بینیم، بود. تا سده چهارم هنوز اسلام پررنگ نشده و از آن‌پس گفتمان مهرازی و شهرسازی را می‌بینیم.
در سده چهار «آل کاکویه» به گونه یک حکومت بومی در یزد حکمرانی می کند و نخستین دیواره باروی شهر را وابسته به این دوره می‌دانند.
در سده پنج بنا به نوشته‌های کتاب تاریخ یزد، هم‌چنان زندگی براساس نیازهای بومی ادامه داشته‌است.
در سده هشت و نه شهر بنا به نیازهای مردم گسترش پیدا کرده و بخش‌هایی از شهر در بیرون از بارو پدید می‌آید. شاخصه‌های شهری مانند بازارهای یزد، برج و بارو که نشان نیاز به امنیت این سرزمین بوده، رخ می‌دهد.»
کارگر افزود که بنا به پستی و بلندی‌هایی که ایران در دوره‌های گوناگون داشته، یزد آرام‌تر بوده، به ویژه در زمان یورش مغول‌ها با تدبیری که اندیشیده‌بودند یزد کمتر مورد تاخت‌وتاز قرار گرفته و در این دوره است که عارفان، دانشمندان و هنرمندان به یزد می‌روند.
او دیگرگونی‌های شهر یزد پریروز را در دوران گوناگون بررسی کرد: «در سده هفت و هشت مسجدسازی و دبستان‌سازی در یزد رخ می‌دهد و در زمان شاهرخ، فرزند امیرِتیمور به‌نام امیرچخماق حاکم یزد شده و دیگرگونی‌های بسیاری در یزد پدید می‌آورد که آثاری با نام وی امروز برجاست. در این دوره شهر گسترش یافته و باروی شهر هم برای تامین امنیت در پیرامون شهر ساخته می‌شود.
در دوره‌ صفویه رشد کمتری در یزد وجود دارد ولی گسترش لایه‌به لایه شهر به گونه شکل‌گیری محله‌ها بنا به پیشه، نژاد و مذهب کنار هم قرار می‌گیرند. در دوره صفویه افززوده شدن سه بازار اصلی صدری، افشار و مُشیر در یزد پدید می‌آید.»

تجارت و صنایع دستی یزد که نیاز کمتری به آب داشت

کاربری «واشدگاه‌ها» امروز به حسینیه دیگرگون شده‌است
این پژوهشگر پیشینه مذهبی شهر را به باشندگان شناساند: «یزد پریروز جهان‌بینی داشته که بر اساس آن رخدادهایی در آن‌جا رخ می‌دهد. در شهرسازی، «واشدگاه‌هایی» را می‌بینیم که در زمانی دیگر کاربری حسینیه پیدا می‌کند و مکانی برای همایش‌ها و آیین‌های مذهبی در شهر بوده‌است.
یزد به انگیزه پیشینه مذهبی که دارد به «دارالعباد» نامور بود و امروز در بافت کهن شهر یزد بیش از 40 حسینیه به‌چشم می‌خورد.»
یکی از اساسی‌ترین گفتمان یزد «کاریز» است
کارگر در ادامه از اساسی‌ترین گفتمانی که شهر یزد بر پایه آن پدید آمده گفت: «از دیدگاه شهرسازی کوچه‌ها باریک و مصالح از خشت و گِل است و یکی از اساسی‌ترین گفتمان شهر یزد «کاریز» است. از گذشته شهر یزد با مشکل کم‌آبی مواجه بوده و باید آب به‌وسیله کانال‌های زیرزمینی به‌نام کاریز از کوه‌پایه‌ها به درون شهر جاری شود.
با گذشت زمان دیگرگونی‌هایی مانند گودال باغچه‌ها در خانه‌ها، حیاط‌های مرکزی، بادگیر و… که همگی پایا و به گونه شناخت زیست‌بوم و سرزمین همراه با پاسخ‌دادن به نیازهای مردم بود و در این ساختار برابری، اندازه، زیبایی، هماهنگی و توازن را به نیکی می‌توان دید.»
مرمت‌گر بناهای تاریخی از دیگر مهرازی شهر یزد پریروز گفت: «در بخش درشت دانه می‌توان درباره برج ‌و بارو، دبستان ضیاییه یا زندان اسکندر، میدان امیرچخماق و مسجدجامعه سخن گفت. اگرچه هر کدام در دوره‌های گوناگون پدید آمده‌اند ولی همگی از معیارهای پیشین پیروی کرده‌اند.
«دکتر پاپلی یزدی» درباره تمدن کاریزی گفته زمانی که ما کاستی‌هایی در طبیعت داریم انگیزه ای برای تولید مازاد است و امروز نِمودش را در یزد می‌بینیم. در هازمان (:جامعه) یزد گفتمان اقتصاد به سوی صنایع‌دستی و تجارت بوده و حکومت‌های ملی و فراملی در این‌جا شکل نمی‌گیرد و نکته چشم‌گیر صلح دوستی و آرامش‌خواهی این سرزمین است.»
تجارت و صنایع دستی که از گذشته تا به امروز در یزد وجود دارد می‌توان «شعربافی» و زیرمجموعه‌هایش مانند «دارایی بافی»، «ترمه‌بافی» و شیرینی‌های ویژه شهر یزد را نام برد.
یزد پریروز آگاه به مسایل جغرافیایی و محدودیت‌های این گفتمان را می‌شناسد و آگاه به مسایل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است. آگاه به فناوری زمان و هوشمند در بهره‌گیری از فناوری روز است.»
یزد دیروز آگاه، وفادار و خواهان توسعه است
وی درباره یزد دیروز گفت که در به‌کارگیری تک‌دانه‌ها، الگوی سنتی به‌چشم می‌خورد؛ دیگرگونی‌های مهرازی با شناخت همراه است که می‌توان به خانه‌های شکوهی و لاری‌ها در بهره‌گیری از فضای زیرزمین، بادگیر، حیاط مرکزی، گودال باغچه، دالان و کوچه‌ها اشاره کرد.
در بخش درشت دانه می‌توان به باغ «دولت‌اباد»، «باغ‌خان» که در بیرون از باروی شهر ساخته شده اشاره کرد.
در دوره پهلوی خیابان‌کشی‌های راست، بافت کهن شهر را چند بخش می‌کند. یکی از این‌ها، خیابان مسجدجامع که از خیابان امام به سوی مسجد جامع کشیده شده‌است. اگرچه گذرگاه‌های جدید پدید آمده ولی هنوز دانه‌های ارزشمندی مانند دبستان مارکار که به کوشش بزرگی از دین زرتشتی ساخته شد، میدان مارکار در جلو دبستان و دبستان ایران‌شهر به‌چشم می‌خورد.
گفتمان دیگر از دوره پهلوی «صنعت» است در این دوره یزد با شناخت دیروزش از صنعت بهره گرفته و برای ادامه نساجی چندین کارخانه ساخته می‌شود و از الگوهای مهرازی گذشته بهره می‌گیرد مانند کارخانه سعادت، نساجان، درخشان و چندکارخانه دیگر.
در یزد دیروز اگر بافت بریده شده ولی هنوز دانه‌های ارزشمند هم‌چنان در کنار یک‌دیگر قرار دارند و یزد دیروز هم‌چنان آگاه به مسایل سرزمین، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، فناوری زمان، هوشمند در به‌کار گیزی از آن و توانمند به یافته‌های پیشین است البته تا درصد بالایی خواهان توسعه است.

بهره‌گیری از بادگیر بر روی برج 15 اشکوبه

انتظار از طرح‌های گوناگون در بافت تاریخی برای ماندگارتر
کارگر درباره یزد امروز گفت: «استان یزد در میانه ایران قرار گرفته و در دوره‌های گوناگون بخش‌هایی از آن کاسته یا افزوده شده‌است. اکنون ده شهرستان دارد و خودش در میان شهرستان جای گرفته و بافت تاریخی یزد نزدیک به 750 هکتار در دل شهر است.
از سال 54 تا سال 91 طرح‌های گوناگونی درباره شهر یزد تهیه شد؛ بخشی از آن اجرا و بخشی هم با دیگرگونی‌هایی روبه‌رو شد. برای یزد که لکه‌هایی در نظر گرفتند پیرامون آن و بافت کهن را بدون ارزش دانستند.
خوشبختانه استاد خلیل کارگر و چند استاد برجسته هنوز مهرازی کهن را درک می‌کنند و دست به بازآرایی زده‌اند. چهارسوق یزد به کوشش خلیل کارگر بازآرایی شد . امروز نساجی سنتی دیگرگونه انجام می‌شود؛ شعر بافی و زیرمجموعه‌اش دارایی بافی پیش‌تر با ابریشم بود ولی امروز با پنبه بافته می‌شود.»
نکات مثبت یزد امروز
وی در ادامه افزود: «از نکات مثبت یزد امروز، قرار گرفتن در سیاهه ملی به شماره 15000 در سال 84 است و هنجار‌هایی ویژه برای بافت تاریخی تهیه و انجام شد. تبدیل خانه‌های تاریخی به هتل‌های سنتی که بیش از چهل هتل سنتی در یزد وجود دارد.
از دیگر رویدادهای نیک ثبت جهانی دو کاریز از کاریز‌های یزد است که یکی به عنوان درازترین کاریز و دیگری به‌عنوان پرآب‌ترین و دیگری ارایه پرونده ثبت‌جهانی یزد برای سال 2017 میلادی است.»
رویدادهای ناگوار در یزد امروز
این کارشناس از رویدادهای ناگوار در این شهر گفت: «در کنار این‌ها رخدادهای ناگوار هم وجود دارد، مهرازی امروز هیچ هم‌خوانی با مهرازی گذشته ندارد. روی برج 15 اشکوبه از مهرازی کهن (بادگیر) بهره گرفته‌اند. مجتمع تجاری خورشید و ستاره، سیتی‌سنتر، مسکن مهر در لکه‌هایی از بیرون شهر، هنگامی که طرح جامعه سرانه جمعیت را 100 تن برای یزد در نظر گرفته و وضع کنونی ما چهل تن در هکتار است. ساخت مسجد شهید رهنمون و مدرسه ایران‌شهر در نزدیک بافت تاریخی و ساخت بیمارستانی با نمای کامپوزیت و به بلندی 30 متر است.
ساخت شهرک صنعتی در شمال‌باختری یزد، جایی که بیشترین باد از سوی باختر و شمال‌باختر است و آلودگی‌های آن‌ها به سوی شهر است.»
وی افزود: «بیش از 50 واحد فولاد در یزد پروانه داده می‌شود. فولاد بد نیست ولی از صنایع پرآب‌خواه است در حالی‌که آب یکی از مشکلات اساسی شهر یزد است. بخش بزرگی از آبی که از اصفهان گرفته می‌شود ویژه کارخانه فولاد است.
به تازگی مسابقه‌ای در حال برگزاری است، برج سی اشکوبه، که برآن هستند در نزدیکی دخمه‌های یزد با کارفرمایی اداره راه و شهرسازی بسازند.
در بلندای نزدیک به 110 متر باغ‌شهر کوثر، موسسه غیرانتفاعی که قرار بوده برای تامین آب یزد کوشش کند. این باغ‌شهر میان یزد و تفت قرار گرفته‌است و آرمانش از کنار سود اقتصادی آن، خط دوم لوله آب به یزد آورده شود. این سازمان پروانه شورای عالی را از سال 89 دارد. این طرح مشکلاتی دارد مانند خاک بایسته برای زمین‌های باغ، کمبود آب هم از جنبه بهداشتی و هم آبیاری فضای سبز، وزش بادهای ناشایست همراه با ریزگردها، شن و ماسه است.
این طرح هم‌اکنون در حال اجرا است و قرار است آبش از پساب‌های آب یزد باشد و به‌همین‌بهانه 24 کیلومتر لوله‌کشی شده و قرار است تسویه خانه‌ای داشته‌باشد.»
اگر می‌خواهیم محیط خود را بهبود ببخشیم باید خود را اصلاح کنیم
او برای بهبود وضع موجود پیشنهاد داد: «ما باید اندیشه‌های خود را دیگرگون سازیم و از اقتصاد براساس مالیات را به سوی اقتصاد برپایه زندگی سوق دهیم و همه مظاهر زندگی خود را دیگرگون سازیم. «مامفرد» می‌گوید اگر می‌خواهیم محیط خود را بهبود ببخشیم باید خود را اصلاح کنیم.
بخش‌بندی فارابی برای شهر بخش‌بندی دیگری است شهر از دیدگاه فارابی می‌تواند مدینه فاضله، مدینه جاهله، مدینه فاسقه، مدینه ضالّه و مدینه مبدله باشد و مدینه فاضله را دارای 13 ویژگی خوانده؛ تندرستی، داشتن توان درک، حافظه قوی، زیرکی، فصاحت در بیان، دانش دوستی، اندازه نگه‌داشتن در کامروانی، لذت، راستگویی، بلندمنشی، بیزاری از پول، دادگری، دبیری و همت استوار است. مدینه جاهله را جایی می‌داند که مردمش سعادت را نمی‌دانند و گمان می‌کنند خیر همان است که با آن می‌کنند. در مدینه فاسقه سعادت را می‌شناسند ولی دانش و کردارشان سازگار نیست. مدینه ضاله سعادت را پس از مرگ می‌دانند و مدینه مبدله مدینه‌ای است که روزی مدینه فاضله بوده و امروز نیست.»
کارگر درباره یزد فردا گفت که یزد امروز برای ما بَرِ دیگری هم دارد؛ نمی‌دانیم، آگاه به مسایل جغرافیایی و زیست‌بومی است یا نه! نمی‌دانیم به مسایل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی است یا نه! اگر آگاه است آیا به این‌ها استوار است یا نه!
پس سیمای یزد فردا می‌تواند هر کدام از این‌ها باشد، یزد پریروز، یزد دیروز، یا یزدی که ما نمی‌دانیم براساس آن‌چه که دیدیم په رویدادی برایش رخ خواهد داد.

محمد علی مرادی

سخنران دیگر دکتر محمدعلی مرادی از خرد کویر و کنش مردم یزد گفت: «باید پرسید در چه شرایطی خرد کویری ممکن می شود؟! خرد کویری دارای چه ویژگی، تکینه و فردیت تاریخی است! برای شناخت این خرد بایست زمینه‌های نظری این خرد را بیان کرد که در چه تمایزی با خردی است که خود را در برابر طبیعت قرار می‌دهد. این خرد می‌کوشد در این برابری بر طبیعت چیره شود. این کوشش برای چیرگی بر طبیعت ناچار یک دوگانگی در هستی انسان پدید می‌آورد که در مدل بدن – روح خود را نشان می‌دهد که دارای شکافی بنیادین درکلیت انسان را فراهم می‌کند و در ادامه چنان سازگاری را فراهم می‌کند که شَوند (:باعث) سرکوب بدن از راه روح می شود و این‌گونه خردی که ابزاری می‌شود تا طبیعت را سرکوب کند در‌حالی‌که خود را که بخشی از طبیعت است را نیز سرکوب می‌کند و این‌گونه خشونتی درونی پدید می‌آید. خرد کویری فرمی دیگر از خرد است که نه در برابر و نه با شیفتگی از طبیعت خود را هویت می دهد، بلکه دارای گونه‌ای دیگر، در پیوند با طبیعت است. برپایۀ شناخت این خرد است که می‌توان کنش و کردار یزدی‌ها را شناخت. از این راه تولیدات فرهنگی، اقتصادی، صنعتی و تمدنی آنان را مورد بررسی قرار داد که چگونه با تکیه بر این خرد است که می‌توان به این مهم دست یافت.»

دکتر همایون صادقی

در پایان دکترهمایون صادقی، بخش‌هایی از متن سخنرانی و پژوهش‌های مهندس لیلا پهلوان‌زاده و بخش‌هایی از کتاب پنج جلدی وی از فرهنگ و مهرازی یزد را بیان کرد و در پایان سخنانش گفت: «بی‌گمان اگر صنعت و تجار در فضای بایسته با نیک‌اندیشی مانند آنچه که تاجران آغازین سده کنونی در شهر یزد از آن برخوردار بودند، مسیر درست خود را در پیش بگیرد افزون بر ایجاد کارآفرینی، مهرازی‌های زیباتری شکل خواهد گرفت و هم‌اینکه تاجر به‌انگیزه حس میهن‌دوستی خود، تمدن کاریزی از موضوعات زیست محیطی را هم مورد توجه قرار خواهد داد.»

علی دهباشی مدیر مسوول مجله بخارا