از دور که به برج میبد بنگریم همانند دژی استوار به چشم میآید. شاید گمان ببریم که این برج در گذشتهها کارکردی نظامی داشته یا انباری برای علوفه و خوراک بوده است. اما آن سازهی دلربا، کبوترخانهای است برای پناه گرفتن کبوترانی که از دور و نزدیک راه خود را به سوی آن کج میکنند تا شبها را در آنجا بسر برند.
در شهر میبد، در استان یزد، در جنوب خاوری جایی که در گذشتهها شهر کهن میبد دیده میشد، تکسازهای هست که کبوترخانهی آن شهر شناخته میشود. روی برج ستونهایی چهارگانه از دور نمایان است. از پلههای این سازه که بالا برویم و چشمانداز پیرامونش را بنگریم، آنگاه همهی آن گستره در تیررس نگاه ماست. دیرینگی کبوترخانهی میبد به دورهی قاجار میرسد. مهرازی (:معماری) آن نیز نشان از آن روزگاران دارد و به شیوه و سبک سازههای قاجاری است.
کبوترخانهی میبد استوانهای است. نمای بیرونی آن تماشایی است و کمربندی سفیدرنگ از گچ، در میان آجرهای ردیفبهردیف برج، دیده میشود. این کمربند گچی سطح لغزندهای را ساخته است که گذر و ورود خزندگان را به درون برج ناشدنی میسازد. حفرههای کبوترخانه اندازههایی یکسان دارند و چهار برجک بر فراز آن دیده میشود. برج میانی نیز بزرگتر و شعاع افزونتری دارد. درون برج آکنده از ششضلعیهایی است که نمای درونی دیدنیای به آن بخشیده و اگر از فراز برج به آن بنگریم، چه بسا همانند کندو بهچشم بیاید.
چند ویژگی در سازهی کبوترخانهای میبد هست که باید از آن یاد کرد. هنگامی که هزاران کبوتر از درون کبوترخانه پرواز میکنند از صدای بالزدن آنها لرزشها و نوسانهایی پدید میآید که بر سازه اثر میگذارد. چارهای که مهراز کبوترخانه برای آن اندیشیده است ساخت اشکوبی میانی درون برج است تا شدت لرزشها را بگیرد. ویژگی دیگر آن به شیوهی ساخت کبوترخانه بازمیگردد. این برج چنان ساخته شده که جریان باد در تابستان درون آن را خنک میسازد و در زمستان از گزش سرما در امان است. این ویژگی را در دیگر کبوترخانههای ایران نیز میتوان دید و نشان از هوشمندی و آفرینشگری (:خلاقیت) مهرازان ایرانی دارد.
ساختمایههای (:مصالح) بهکار گرفتهشده در کبوترخانهی میبد، خشت خام و گِل است. گنبدها کنگرهای است و گچبریهای زیبایی دارد. شمار کبوترانی هم که در این برج جای میگیرند به چهار هزار کبوتر میرسد.
برج کبوترخانهای میبد را میراث فرهنگی یزد باززندهسازی کرده است و گردشگران در ساعتهایی از روز میتوانند از آن دیدن کنند. این برج در آذرماه 1364 خورشیدی، در شمار آثار ملی ایران ثبت شده است.
جای افسوس است اگر از این سازههای زیبا و دیدنی بهدرستی نگهداری نشود. کبوترخانهها از دید مهرازی بسیار باارزش هستند. آنها سازههایی فرهنگی- اقتصادی بهشمار میرفتند که در نظام کشاورزی نیز کارایی داشتند و اکنون نیز میتوانند در اقتصاد گردشگری کارساز باشند. این را هم باید درنظر بگیریم که کبوترخانهها هنوز هم سرپناهی برای کبوتران هستند و باید از آنها نگهداری کرد.
میبد شهری با تاریخی چندهزار ساله است و انبوهی از یادمانهای تاریخی دارد. کبوترخانهی این شهر نیز یادگاری از گذشتهی پُربار این شهر است؛ سازهای که به کارِ گذران (:معیشت) مردم در سدهی گذشته میآمده و در برآوردن بخشی از نیازهای مردمان آن سرزمین سهم داشته است. از اینرو باید آن را نشانهای مهم از زندگی اجتماعی مردم آن دیار دانست.
*با بهرهجویی از تارنماهای: یزدنیوز؛ همشهریآنلاین و سیری در ایران.