تالاب‌های استان فارس، زیست‌بومی سرشار از شگفتی‌ها

تالاب‌های استان فارس سرشار از گونه‌های ژنتیکی ارزشمند، فراوانی پرندگان، ماهی‌ها و جانوران آبزی است. از این دید، تالاب‌های استان درشمار گستره‌های کم‌مانند کشور شناخته می‌شوند. بختگان، طشک، ارژن، پریشان و کم جان، تالاب‌های بین‌المللی فارس هستند. این تالاب‌ها، در کنار دیگر تالاب‌های استان، در معتدل کردن آب و هوا و تغذیه منابع آبی نقش به‌سزایی دارند. افزون‌بر آن که زیستگاهی برای پرندگان و دوزیستان شناخته می‌شوند.
اکوسیستم تالاب‌های استان فارس به گونه‌ای است که در فصل گرما حجمی از آن بخار می‌شود. با این همه، همین فرآیند سبب باززنده‌سازی پوشش گیاهی تالاب‌ها می‌شود.
تالاب‌های استان فارس در پی خشکسالی‌های درازمدت، دیرزمانی خشک بودند اما بارندگی‌های بهاری امسال از نابودی آن‌ها جلوگیری کرد. به گونه‌ای که بارش‌ها نه تنها سبب آبگیری تالاب‌ها و دریاچه‌ها شد بلکه پوشش گیاهی آن گستره را هم افزون ساخت. با این همه، کارشناسان می‌گویند که باززنده‌سازی تالاب‌های استان در کوتاه زمان به دست نمی‌آید و تنها با مدیریت درستِ منابع آبی زیرزمینی و برداشت به اندازه از آن‌ها، شدنی است. در سال 1393 مدیریت حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه‌ای استان فارس چنین گفته بود که بیش از 18 هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان فارس شناسایی شده است (خبرگزاری تسنیم- 23 امرداد 1393). کندن چاه‌ها یکی از دلایل مهم خشک شدن تالاب‌های استان بوده اند. از این رو، ساماندهی چاه‌ها از بایسته‌هایی است که می‌باید به آن پرداخت. پیداست که خشک شدن تالاب‌ها، سفره‌های زیرزمینی را از میان خواهد بُرد و پدیده‌ی زیان‌بار گرد و غبار را در پی خواهد داشت.

تالاب پریشان؛ این تالاب (دریاچه) در سه کیلومتری روستای ایازآباد، از بخش‌های جره و بالاده شهرستان کازرون است و با شهر کازرون تنها 20 کیلومتر فاصله دارد.
تالاب پریشان با گستره‌ای 43 هزار هکتاری، پهنه‌ای همیشگی با آب لب شیرین تا لب شور است که میانگین ژرفای آن به 1/3 متر می‌رسد. برآورد حجم آب آن به 14 میلیون متر مکعب می‌رسد. پریشان نخستین تالاب کشور است که سند مالکیت آن نوشته شده تا از گستره‌اش نگاهبانی شود. این تالاب در سال 1355 در سیاهه‌ی تالاب‌های بین‌المللی جای گرفت.
تالاب پریشان یکی از ارزشمندترین پهنه‌ها برای زادآوری پرندگان بومی و کوچ‌رو شناخته می‌شود. پرندگانی مانند پلیکان، کفچه نوک، اگرت، حواصیل، باکلان، اردک سرسفید و کشیمیان به فراوانی در این تالاب دیده می‌شوند. چهار گونه ماهی بومی نیز در تالاب به‌سر می‌برند: ماهی زردک، ماهی سرخه، ماهی پرک و مارماهی. از پوشش گیاهی تالاب نیز باید یاد کرد. گونه‌ی علفی و نی به فراوانی در بخش‌هایی از تالاب به چشم می‌آید.
جنس خاک تالاب پریشان از گونه‌ی «تورب» و «پیت» است. تورب توده‌های فشرده‌ی قهوه‌ای یا سیاه رنگی از خزه‌ها و گیاهانی است که به تمامی تجزیه نشده‌اند. پیت نیز به همین گونه، خاکی است که مواد آلی تجزیه نشده دارد و با مواد معدنی آمیخته شده است. نمناک ماندن خاک تورب و پیت تالاب پریشان، می‌تواند آن گستره را از خودسوزی خاک و پدید آمدن آتش سوزی و آلودگی‌های زیست بومی نگاهبانی کند.
تالاب پریشان در یک فرورفتگی پدید آمده است که در خاور (:شرق)، جنوب و باختر (:غرب) آن برآمدگی‌های کم بلندا دیده می‌شود.
خشکسالی‌های سالیان گذشته، این تالاب را دچار آسیب‌های بسیار کرد. بارش‌های بسیار بهار امسال با آن که آب فراوانی را به سوی تالاب پریشان روانه کرد اما به سبب بسیاری چاه‌های مجاز و غیرمجاز در پیرامون تالاب، حجم بسیاری از آن هدر رفت. گفتنی است که برآوردهای سال 1393 نشان داد که در پیرامون تالاب پریشان 966 چاه هست که 600 حلقه‌ی آن غیرمجاز بوده است.

تالاب مهارلو؛ این تالاب (دریاچه) در 20 کیلومتری جنوب خاوری شیراز، با گستره‌ای 24 هزار هکتاری، جای گرفته است. ژرفای آن در بیشینه‌ترین جای به سه متر می‌رسد. درازای تالاب مهارلو 31 کیلومتر و پهنای آن 11 کیلومتر است.
یکی از شگفتی‌های تالاب مهارلو دگرگون شدن رنگ آن است. پایین آمدن ژرفای تالاب و افزایش تبخیر، شوری آن را افزایش می‌دهد، در این زمان زمینه برای رشد کشندهای قرمز (گونه‌ای جلبک تک سلولی) فراهم می‌شود و رنگ تالاب قرمز و صورتی می‌شود.
میزان تبخیر تالاب مهارلو بالا است. از این‌رو بخشی از بستر آن با لایه‌ای از نمک پوشیده می‌شود. این تالاب در فصل‌های خشک یکی از معدن‌های بزرگ نمک ایران شناخته می‌شود. پیداست که این ویژگی، آب تالاب را غیر آشامیدنی ساخته است. بومی‌های آنجا در پیرامون تالاب به کشت گیاهانی، مانند پنبه، می‌پردازند که با شوری خاک سازگار است. بودنِ رسوبات گچی در شوری بی‌اندازه‌ی تالاب اثر بسیار دارد. اما شگفت است که در پیرامون بخش شمالی و شمال باختری تالاب، چشمه‌های فراوان آب شیرین هست. تالاب‌های تارمیشور و آب‌پروران که در کنار تالاب مهارلو جای گرفته‌اند، دارای آب شیرین هستند.
تالاب مهارلو پذیرای شمار فراوانی از گونه‌های پرندگان است. کاکایی‌ها، گیلانشاه بزرگ، سلیم کوچک و آبچلیک‌ها در این تالاب زیست می‌کنند. هر ساله شماری نزدیک به چهار هزار فلامینگو نیز در این گستره‌ی آبی دیده می‌شوند. پستاندارانی مانند گربه‌ی وحشی، کفتار و روباه نیز در پیرامون تالاب به سر می‌برند.

تالاب کافتَر؛ این تالاب که به نام «شادکام» نیز شناخته می‌شود، از تالاب‌های آب شیرین در حوزه آبریز رودخانه‌ی سیوند است. تالاب کافتر در 110 کیلومتری شمال شیراز و 35 کیلومتری جنوب اقلید، در شرق روستای کافتَر و جنوب کوه بل جای گرفته است. گستره‌ی آن نزدیک به 46 هزار هکتار است و ژرف‌ترین بخش آن در زمان پُرآبی به 3/5 متر می‌رسد.
آب تالاب کافتر از آب‌هایی که از دامنه‌ی کوه‌ها سرازیر می‌شود و نیز آب رودخانه‌ی شادکام، به دست می‌آید.
این تالاب نخستین ایستگاه پرندگان کوچ رو، هنگام گذر از استان فارس است. تنجه، چنگر، اردک سرحنایی، خوتکا، عقاب دُم سیاه و شماری دیگر، از گونه‌های بیشتر شناخته شده‌ی این پهنه‌ی آبی هستند. جمعیت‌های صدهزار تایی دُرناها نیز زمستان خود را در این تالاب از سرمی‌گذرانند.
تالاب کافتر در سال‌های گذشته به تمامی خشک شده بود اما با بارش‌های بهار امسال نزدیک به 30 درصد از آن آبگیری شد.

تالاب طشک و بختگان؛ این تالاب (دریاچه) ارزشمندترین زیستگاه پرندگان استان است. گستره‌ی آبخیزی آن به 25 هزار کیلومترمربع می‌رسد. گستره‌ی تالاب طشک به 41 هزار هکتار و تالاب بختگان به 85 هزار سر می‌زند. ژرفای بختگان سه متر و طشک به 1/3 متر است. تالاب طشک در شمال باختری دریاچه‌ی بختگان جای دارد.
یکی از ویژگی‌های این پهنه‌ی آبی که در جهان بی مانند است، آن است که در زمستان در سوی خاور تالاب، آب شیرین و در سوی باختر آن آب شور جریان دارد. آب این تالاب از رودخانه‌ی کر به دست می‌آید.
پرندگانی مانند کفچه، فلامینگو و کاکایی صورتی در این تالاب زادآوری می‌کنند. تاکنون بیش از 90 پرنده‌ی زمستان گذر در این تالاب شناخته شده‌اند. بر روی هم، 46 گونه پستاندار و 218 گونه پرنده در تالاب طشک و بختگان زندگی می‌کنند. از 120 گونه سوسمار ایران 16 گونه‌ی آن، از 75 گونه مار ایران 14 گونه و از 10 گونه لاک پشت 2 گونه‌ی آن در این پهنه دیده می‌شوند. 22 گونه ماهی نیز در این زیستگاه هست.
خوشبختانه بارندگی‌های امسال سبب شد که 60 درصد تالاب طشک و 30 درصد تالاب بختگان آبگیری شود.

تالاب ارژن؛ این گستره یکی از ذخیره‌های بسیار مهم بیوسفر جهان شناخته می‌شود. تالاب ارژن در میان دریاچه‌ی آن جای دارد. تابستان‌های آن خنک و زمستان‌های آن همراه با بارش برف است.
این تالاب در بخش جنوبی رشته کوه زاگرس و در 60 کیلومتری باختر شیراز جای گرفته است. در همسایگی تالاب ارژن، روستای ارژن و در باختر آن شهر کازرون به فاصله‌ی 20 کیلومتر دیده می‌شود. گستره‌ی این تالاب به 220 هکتار می‌رسد. تالاب ارژن فصلی و آب آن شیرین است. این تالاب در سال 1355 درشمار تالاب‌های بین‌المللی شناخته شد.
نزدیک به 50 گونه پستاندار در این پهنه زندگی می‌کنند. گوزن زرد ایرانی در گستره‌ای 175 هکتاری، در پیرامون این تالاب نگهداری می‌شود. این نیز گفتنی است که تالاب ارژن زیستگاه گونه‌ی از دست رفته‌ی شیر ایرانی بوده است. شمار پرندگان بومی و کوچ‌رو تالاب نیز به 200 گونه می‌رسد.

تالاب کم جان؛ تالاب بین‌المللی آب شیرینی است، با گستره‌ای چهار هزار هکتاری. این تالاب در 120 کیلومتری شمال شیراز، در روستای کم جان از بخش کربال جای دارد. یک درصد از پرندگان خاورمیانه در این تالاب بسر می‌برند. از این دید، زیستگاهی ارزشمند شناخته می‌شود. بیش از صدگونه پرنده‌ی آبزی، کنارآبزی، کوچ‌رو و بومی در این تالاب شناسایی شده‌اند. گونه‌های گیاهی آن نیز بیشتر گیاهان تالابی و مردابی است. بارندگی‌های بهاری امسال، تالاب کم جان را به تمامی آبگیری کرد. این تالاب به نام «تالاب کمیجان» نیز شناخته می‌شود.

تالاب هیرم؛ در 60 کیلومتری شمال خاوری شهرستان لار، در همسایگی روستای هیرم جای گرفته است. گستره‌ی آن به 8000 هکتار می‌رسد. آب تالاب شور است و ویژگی درمانی دارد. در فصل تابستان شمار بسیاری برای درمان بیماری‌های پوستی خود به این تالاب می‌آیند.
4000 از پرندگان کوچ‌رو آبزی و کنارآبزی از دورترین جاها به سوی این تالاب پرواز می‌کنند. دُرنا، فلامینگو، کفچه نوک و گونه‌های اردک شماری از گونه‌های تالاب است. پرنده‌ی چنگر نیز در نی‌زارهای پیرامون تالاب پناه می‌گیرد.

تالاب هرم و کاریان؛ تالاب فصلی است و 10 هزار هکتار گستره‌ی آن است. این تالاب در 36 کیلومتری شمال شهرستان اِوَز جای گرفته است. آب تالاب از چشمه‌های بنارویه و جهرم به دست می‌آید. ژرفای تالاب در فصل‌های پُرآب به دو متر می‌رسد. اما در سال‌های کم‌آبی خشک می‌شود.
در پیرامون تالاب گونه‌های خشک‌زی پرندگان، مانند اردک، زنبورخور کوچک و سبزقبا، دیده می‌شوند. شماری بزرگی از دُرناها نیز در این پهنه زمستان‌گذرانی می‌کنند.

تالاب هفت بَرم؛ بَرم به چم «گودال پُرآب» است. این تالاب در 50 کیلومتری شمال باختری شیراز دیده می‌شود و هفت برکه (بَرم) است. چهار تالاب آن همیشگی و سه تالاب آن فصلی است.

(بخش‌هایی از این نوشته با بهره‌گیری از تارنمای اداره کل حفاظت محیط زیست فارس، فراهم شده است.)