در بخش‌های خاوری و جنوب خاوری ایران، سازه‌هایی به نام «آسباد» فراوان است و شمار آن‌ها از 500 آسباد گذشته است. به‌ویژه در استان‌های خراسان جنوبی و رضوی، از این سازه‌ها بسیار می‌توان یافت. در استان‌های سیستان‌وبلوچستان و کرمان و یزد نیز مردمان هوشمند و آفرینشگر آن گستره‌ها، آسبادهایی ساخته‌اند که هنوز بازمانده‌هایشان دیده می‌شود. یک نمونه‌ی درخور نگرش و مهم این آسبادها که سازه‌ای شگفت‌آور است، در نشتیفان جای دارد.نشتیفان شهری در شهرستان خواف در استان خراسان رضوی است. آنچه این شهر را آوازه‌ای دیگر بخشیده است، آسبادهای صدوبیست‌ویک‌گانه‌ی آن است. سبب نامگذاری این شهر به نشتیفان، شنیدنی است. از آنجا که آن گستره از نیش توفان‌های گردوخاک‌ریز در امان نیست و تندی آن بادها آزاردهنده است، آنجا را نشتیفان نامیده‌اند. دو واژه‌ی «نش» که همان «نیش» است و «تیفان» به معنی «توفان»، نام نشتیفان را ساخته است، همچنین: توفان نیش‌های عقرب که این جان‌زی در نشتیفان فراوان است.
اما آسباد ابرازی برای آرد کردن گندم است. نیاکان هنرورز و کاردان ما در روزگاران باستانی ایران، آسبادهایی ساخته‌اند که به‌راستی نشانه‌ای از هنر، صنعت و هوش سرشار مردم آن زمان‌های دور است. آن‌ها بادهای تندِ وزنده را با آسبادها مهار می‌کردند؛ ابزاری که دو بخشی است: سازه‌ای خشت‌وگِلی و پره‌هایی از چوب که می‌توان با آن گندم را آرد کرد و نان پخت و برای ادامه‌ی زندگی نیرو گرفت.
دیرینگی آسبادهای ایران به دوران باستانی سرزمین ما می‌رسد و تاریخ‌نگاران کهن، از این سازه‌های نوآورانه‌ی ایران یاد کرده‌اند. یک پرسش پیش رو آن است که اگر باد نمی‌وزید با آسبادها چه می‌کردند و چگونه از گندم آرد می‌ساختند؟ نشتیفانی‌های کهن برای این کار نیز چاره‌ای هوشمندانه یافته بودند. آن‌ها در زمانی که خبر از وزش باد نبود از نیروی رودخانه‌ی جنوب شهر نشتیفان بهره می‌بردند و آسبادهای شگفت‌آور خود را به چرخش درمی‌آوردند. بدین‌گونه کار به سامان می‌رسید و چرخ و پَرها به حرکت درمی‌آمد. در زمان وزش باد، چرخ‌ها و پَرها، تند و شتابان به جنبش و حرکت درمی‌آمدند و تیرک آسیاب را که به سنگ درونی سازه وصل بود، به چرخش و حرکت وامی‌داشتند. آن‌ها به روشی ساده، اما بسیار ابتکاری، بدون هزینه‌ی چندانی، کار روزمره‌ی آردکردن را انجام می‌دادند. از همه مهم‌تر آن که آسبادها (وارون آسیاب‌های صنعتی کنونی) هیچ‌گونه آلودگی‌ای نداشتند و به‌تمامی با طبیعت سازگار بودند.
چند نکته‌ی دیگر نیز درباره‌ی آسبادهای نشتیفان گفتنی است. در این آسبادها، حفره‌ای با اهرمی در درون آن، در زیر سنگ کنده‌اند. این اهرم کار بازدارندگی را انجام می‌دهد و با کشیدنش، آسیاب از حرکت می‌افتد. مهرازی آسبادهای نشتیفان نیز اندکی رازآمیز است و هیچ‌گونه همانندی‌ای با آسیاب‌های بادی که به‌گونه‌ی چرخشی کار می‌کنند، ندارد.
همه‌ی نکته‌هایی که درباره‌ی آسبادهای نشتیفان برشمردیم، آن‌گونه است که باید این ابزارها را شیوه‌ای از تکنولوژیی ساده دانست که با ابتدایی‌ترین ابزارها ساخته شده و بیشترین کاربرد و بهره‌وری را دارد. آسبادهای نشتیفان برپایه‌ی چارچوب‌های هوازدگی، مکانیک و مکانیزم‌های بسیار ساده ساخته شده‌اند تا بیشترین بهره را از محیط و طبیعت پیرامون خود ببرند و بر کارایی و توانایی ابزارهای پیرامون خود بیفزایند.
نشتیفانی‌ها در کنار آسبادهای خود آیین‌های نیاکانی را هم برگزار می‌کنند. نمونه‌ای از آن آیین‌ها، برگزاری جشن نوروز در کنار آسبادها و دوتار و دف‌نوازی است و شادی و هلهله و انجام بازی‌های بومی. همه‌ی این‌ها سبب شده است که زمزمه‌ی ثبت جهانی آسبادهای نشتیفان به‌گوش برسد. آسبادهای نشتیفان مجموعه‌ای تاریخی و مهندسی است که نه‌تنها شایستگی ثبت جهانی دارد بلکه در رونق صنعت گردشگری نیز بسیار به‌کار می‌آید. دیدن این سازه‌ها، با مهرازی شگفت و کاربری هوشمندانه، هر سال گردشگران فراوانی را به سوی نشتیفان می‌کشاند تا از نزدیک فن‌آوری مردمان آن دیار را ببینند.
*گزارش خبرگزاری ایرنا (20 شهریور 1400)؛ تارنمای مرمت‌گران میراث ماندگار و تارنمای همشهری‌آنلاین.
در نشانی زیر با دیگر سازه‌های شگفت و کهن ایران آشنا شوید:
مهرازی ایران، سرشار از شگفتی‌ها
گورستان روستا که پشت سازه‌های آسباد جای دارد
آب‌انبار آسباد
فرتورها از بابک سلامتی است.
4090
