امروز اشتاد ایزد از ماه مهر سال 3758 زرتشتی، یکشنبه 20 مهرماه 1399 خورشیدی، 11 اکتبر 2020 میلادی
بیستم مهرماه سال 1313 خورشیدی، پادشاه وقت پهلوی نخست، در آیینی با حضور خاورشناسان و ایرانشناسان سراسر جهان، فرهیختگان كشور و بلندپایگان فرهنگی و دولتی ساختمان باشكوه آرامگاه فردوسی را در توس خراسان گشود.
در پاییز سال 1301 خورشیدی، شماری از دانش آموختگان سرشناس کشور گرد هم آمدند و «انجمن آثار ملی» را بنیانگذاری کردند. یکی از کارهای انجمن، نگاهبانی از آثار تاریخی برشمرده شده بود. از آنجا که زمان فرارسیدن هزارمین سالِ زادهشدن فردوسی نزدیک بود، نخستین کاری که انجمن آثار ملی کوشید به آن بپردازد، ساخت آرامگاه فردوسی بود. دو سال پس از آن، در زمان پادشاهی پهلوی نخست که انجمن از یاری مجلس و دولت برای ساخت آرامگاه فردوسی برخوردار شده بود، ارباب کیخسرو شاهرخ را به توس فرستاد تا خاکجای فردوسی را پیدا کند.
ارباب کیخسرو و همراهانش با تکیه بر آنچه که در اسناد تاریخی و کتابهای کهن آمده بود و با پرسوجو از دانشمندان و سالخوردگان توس، دریافتند که باغ میرزا محمدعلی قائم مقام در توس، همان باغی است که فردوسی در آن به خاک سپرده شده است. از اینرو به کمک والی خراسان، در باغ یادشده به کاوش پرداختند تا به تختگاهی رسیدند که 6 متر درازا داشت و 5 متر پهنا. پس از خاکبرداری، به جایی که فردوسی در آن خاکسپاری شده بود، دست یافتند.
کار ساخت آرامگاه فردوسی با نگرش (:نظارت) ارباب کیخسرو شاهرخ در سال 1307 خورشیدی آغاز شد. پس از برگزاری هزارهی فردوسی در تهران، در روزهای 12 تا 16 مهرماه 1313 خورشیدی، دانشمندان کنگره، رهسپار توس شدند و در روز 20 مهرماه با بودن آنان آرامگاه فردوسی گشایش یافت. در فضای بیرونی آرامگاه مجسمه بزرگی از فردوسی وجود دارد که توسط ابوالحسن صدیقی، هنرمند ایرانی، در ایتالیا ساخته شده بود و به این آرامگاه آورده شد. در حال حاضر هم در قسمت تالار آرامگاه مجسمههای زیادی از داستان های شاهنامه ساخته شده است که همگی از آثار فریدون صدیقی، پسر ابولحسن صدیقی هستند. معماری آرامگاه فردوسی از دوره هخامنشیان الهام گرفته شده است و توسط هوشنگ سیحون بر پایهی طرحی از کریم طاهرزاده طراحی و بازسازی شد که یک بنای ۹۰۰ متری از ستون، سنگ و کاشی است. در تزیینات این آرامگاه از ستون ها و سر ستون های هخامنشی استفاده شده است. روی ۴ ضلع این آرامگاه هم اشعاری از حکیم فردوسی نگاشته شده است که به زیبایی آن اضافه کرده است. فضای داخلی این آرامگاه از معماری اشکانی گرفته شده است که در آن ۲۰ ستون مرمری در پایین بنا و ۸ ستون در بخش فوقانی به کار رفته است. به جز مزار فردوسی که در مرکز این آرامگاه قرار گرفته است، یک موزه و یک کتابخانه هم وجود دارد که در آن میتوان نسخههای شاهنامه را دید.
آرامگاه فردوسی برای نخستین بار در سدهی سیزدهم در یک باغ که وسعت آن به ۶ هکتار میرسید، در مقابل یکی از دروازه های شهر ساخته شد. با گذشت صد سال بعد از مرگ فردوسی، این بنا همچنان پا بر جا بود و در یورش غزنویان هم این سازه آسیبی ندید که بسیاری از تاریخنویسان، شعر حکیم بزرگ را برای بنای او هم خواندهاند که:
پی افکندم از نظم کاخی بلند
که از باد و باران نیابد گزند
تاریخنویسان هماندیشه با یکدیگر «ابوالقاسم فردوسی» را تنها تاثیرگذار در سراسر تاریخ بشر خواندهاند كه بدون چشمداشت، همهی زندگانی خود را به زنده كردن تاریخ میهن خود، ایرانزمین، منشهای نیک ایرانیان و زبان پارسی زبان نیاكانی و شناساندن فرهنگ و تمدن كهن میهنش گذراند. به نوشتهی زندهیاد دكتر رضازاده شفق، شصت هزاربیت شعر گفت تا شكوه ایران باقی بماند و باعث سرافرازی و دلگرمی آیندگان شود تا بدانند كه چه میراثی گرانبها و باشکوه نزد آنان به یادگار مانده است و با همه توان بكوشند كه این یادمان همچنان سربلند و بزرگ و گرامی بماند. فردوسی برای به نظم در آوردن تاریخ ایران، اسناد و نامه های فراوان خواند كه خود او گفته است:
«بسی رنج بردم بسی نامه (مكتوب و سند) خواندم ـ زگفتار تازی (اسنادی كه به زبان عربی نوشته شده بود) و از پهلوانی (اسنادی كه به پارسی دوران اشكانی و ساسانی بود)».
اشتاد روز و تازه ز گل بوستان
ای دوست می ستان ز کف دوستان
اشتاد یا ایزدبانو اشتاد، در اساطیر ایران نام یک ایزدبانو است که ایزد پایدار روز بیستوششم هر ماه در کاهشمار زرتشتی نامیده میشود. اشتاد به چم «راستی و درستی» است. این ایزد راهنمای مینویان و جهانیان است.
واژهی اشتاد از بنیان و نهان ارشتاد یا ارشتات بوده که در گذر زمان به اشتاد تبدیل شده است. ارشتات به معنای راستی و درستی است و در یسنا ۱۶و همچنین در دو سی روزهی کوچک و بزرگ، در ردیف سی فرشته در پیوند با روزهای ماه به شمار آمده است.
در آیین مزدیسنا بر این باور است که خداوند، زمین را در اشتاد روز آفرید. بنا به این روایت برخی اشتاد روز را، روزی خجسته دانستهاند.
اشتاد همچنین رهنمای مینویان و جهانیان شمرده شده و با دو ایزد دیگر، یعنی زامیاد (ایزد زمین) و رشن در پیوند ویژه و نزدیک دارد و ایزد اشتاد همکار و یاور امشاسپند «امرداد» بوده و در اوستا به چم «کار و دادخواهی» هم آمده است.
زرتشت بهرام پژدو میسراید: «روانت باد ویژه جان و دل شاد / نگهدارت سروش و رشن و اشتاد
چهار روز در نزد زرتشتیان ارج بسیار ویژهای دارد: مهر، آذر، ورهرام و اشتاد و برای هر یک از آن ها زیارتگاهی ساخته شده است. یکی از نیایشگاههای زرتشتیان کرمان، «شاه اشتاد ایزد» نام دارد. این زیارتگاه که در محله گَبر آباد در شمال شرقی شهر کرمان جای دارد، به این ایزد ویژه شده است. زرتشتیان روز اشتاد ایزد هر ماه در پیرانگاه ستیپیر در نزدیکی روستای زرتشتینشین مریمآباد یزد به نیایش همگانی میپردازند.
اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)
اسب، گاو و ستور به گشتن، هل تا به درستی آیی (بازگردی).
اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سرودهی استاد ملکالشعرای بهار:
در (اشتاد) روز، اسب و گاو ستور / به گشتن افکنی مایه گیرند و زور
در بندهش پیرامون این ایزدان آمده است:
آن سه فره بر چینوت برایستند. آنجا که رشن، روان را آمار کند و اشتاد و زامیاد، روان را بر ترازو بگذارند.
در شاهنامه آمده است:
«همه ساله ز اشتاد و از آسمان / تن و جانت با شادی و کامتان».
مسعود سعد سلمان گوید:
«اشتاد روز و تازه ز گل بوستان / ای دوست می ستان ز کف دوستان».
سرودهی مسعود سعد سلمان، بر پایهی کتاب بندهش
اشتادروز و تازه ز گل، بوستان
ای دوست می ستان ز کف دوستان
در بوستان نشین و می لعل نوش
زیرا که سبز گشت همه بوستان
ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه مینویسد:
«در این روز خداوند زمین را بیافرید». سفر کردن و خون گرفتن در این روز نیکوست.