دریاچه تمی؛ آرام و بی‌موج، میان مرزهای جغرافیایی زاگرس

در سال 2007 میلادی، گردشگری استرالیایی به نام «وندی موریسون»، بر آن شد که سرتاسر جاده‌ی تاریخی ابریشم را به همراه همسرش، آلن اسمیت، بپیماید. آن دو سفرشان را آغاز کردند تا به ایران رسیدند. آن‌ها اندکی کمتر از یک ماه در کشور ما بسر بردند و بسیاری از جاذبه‌های گردشگری استان لرستان را هم از نزدیک دیدند. سپس مجموعه‌ای از عکس‌ها و یادهای خود را ثبت کردند. پیشنهاد آن دو استرالیایی به گردشگران چنین بود که “دیدن 10 جای زیبا و تماشایی زیست‌بوم لرستان را از دست ندهند”. یکی از جاهایی که آن‌دو به دیگران توصیه کرده بودند، «دریاچه‌ی شط تِمی» بود که بخشی از آن در استان لرستان جای دارد. دریاچه‌ای فریبا، در اوج زیبایی که دلبستگان طبیعت را شیفته و دلباخته‌ی خود می‌سازد.

پیش از شناخت دریاچه تمی، باید به یک پرسش پاسخ داد. این دریاچه‌ی زیبا در مرزهای جغرافیایی کدام استان جای گرفته است؟ در نگاه نخست شاید این پرسش شگفت‌انگیز به‌گمان برسد. مگر برای جغرافی‌شناسان شناخت مرزهای جغرافیایی استان‌ها دشوار است که این پرسش را پیش کشیدیم؟ نکته اینجاست که دریاچه تمی، یا شط تمی، میان 3 استان لرستان، خوزستان و چهارمحال بختیاری دامن گسترده است و هر کدام از سه استان، از آن بهره می‌برند. از این‌رو، برخی آن را در گستره‌ی شهر الیگودرز، در استان لرستان، جای می‌دهند و دیگرانی هستند که دریاچه‌ی تمی را بخشی از گستره‌ی جغرافیایی شهر دزفول می‌شناسانند. تفاوتی هم نمی‌کند هر سه استان از آن بهره‌مندند و هرجا که باشد، بخشی و پیکره‌ای از ایران ماست.
به هر روی، دریاچه‌ی تمی در گستره‌ای کوهستانی، در جنوب رشته کوه‌های «اشترانکوه» و «قالی کوه» دیده می‌شود. اشترانکوه، رشته کوهی در خاور استان لرستان است که از دورود تا الیگودرز دامن گسترده است. قالی‌کوه یا غالیه‌کوه نیز از رشته کوه‌های زاگرس است و پهلو به شهرستان الیگودرز زده است و در گستره‌ی «زلقی» که شمال آن به استان چهارمحال و بختیاری می‌رسد، آرمیده است. می‌پذیریم که این‌گونه نشانی دادن، چه بسا گیج‌کننده باشد. اما چاره‌ای نیست. گستره‌ی دریاچه را تنها به همین‌گونه می‌توان شناخت و مرزهایش را پیدا کرد.
گستره‌ای که دریاچه تمی یکی از دیدنی‌های آن است، منطقه‌ای کوهستانی و دور افتاده است. همین دسترسی دشوار، زیست‌بومی دست‌نخورده ارزانی آن ساخته است که باید آرزو کرد به همان‌گونه بماند و پایمال آزخواهی‌های انسان نشود. دریاچه‌ی تمی در دامنه‌ی این کوهستان، که «کینو» می‌نامند، جای گرفته است. کوهستان کینو با بلندای 3710 متر، در میانه‌ی استان های خوزستان و چهارمحال بختیاری جای گرفته است.

بومی‌های پیرامون دریاچه، به جایی که هموار باشد و در بلندی‌ها دیده شود، «تمی» می‌گویند. از این‌رو، دریاچه تمی به چم دریاچه‌ای است که در بلندی‌ها جای گرفته است. زمین‌شناسان از پژوهش‌های خود به این نتیجه رسیده‌اند که دشت‌های بلندی که دریاچه تمی را دربرگرفته‌اند، در نتیجه‌ی فرسایش‌های کوه «کینو» پدید آمده است.
پیشترها دسترسی به دریاچه‌ی تمی، تا اندازه‌ای برای گردشگران سخت بود. آن‌ها اگر پای راهواری برای پیمودن آن راه سخت‌گذر داشتند، باید مسیر خود را از الیگودرز آغاز می‌کردند تا با گذر از چند روستا، به «لیروک»، روستایی در دهستان زلقی، برسند. این روستا در همسایگی رودخانه‌ی زلقی است و گذر از آن یک دشواری دیگر برای راه نوردان بود. بخش بسیاری از آن راه باید پیاده پیموده می‌شد. اما سپس‌تر جاده‌ای از الیگودرز به روستای لیروک کشیده شد و رفتن به دریاچه‌ی تمی را آسان ساخت؛ هرچند کوهنوردان و ماجراجویان، هنوز هم همان راه دشوار را برمی‌گزینند تا سنجشی برای توانایی‌های آنان باشد و پیمایشی کوهستانی را با سرخوشی‌ای افزون‌تر، تجربه کنند.

دریاچه‌ی تمی دو بخشی است. یک بخش آن بیضی شکل است و در شمال دشت دیده می‌شود. این دریاچه همیشگی است. بخش دیگر دریاچه‌ای مثلثی شکل است که در جنوب دشت دامن گسترده است. دریاچه‌ی همیشگی تمی درازایی نزدیک به 4000 متر و پهنایی یک هزار متری دارد. آنچه آن دو را به هم پیوند می‌دهد، تنگه‌ای است که تنها 200 متر پهنا دارد.
آب برآورنده‌ی دریاچه‌ی فصلی تمی از بارش‌ها است، اما دریاچه‌ی دیگر در نتیجه‌ی آب شدن یخچال‌های ستبر کوه کینو در فصل تابستان، پُر و آکنده می‌شود. سیلاب‌های بهاری نیز دست به دست آب شدن یخچال‌های برفی می‌دهند و دریاچه‌ی تمی را در همه‌ی فصل‌ها مالامال از آب می‌سازند. بدان اندازه که این بخش از دریاچه در هیچ زمانی از سال، خالی از آکندگی آب نیست. بارش‌های سالیانه‌ی آن گستره، نزدیک به 500 میلی‌متر در سال است.
دریاچه‌ی تمی از دید جغرافیایی در جایی پدید آمده است که راه جاری شدن آن بسته است. از این‌رو، پهنه‌ای آبی شکل گرفته است که زایندگی‌اش در خود دریاچه است و راهی به بیرون نمی‌یابد. آب دریاچه نیز آشامیدنی نیست؛ شاید به سبب بسته بودن آن و جریان نداشتنش. تمی، دریاچه‌ای بسیار آرام است و کم‌وبیش حرکت و موجی در آن دیده نمی‌شود.
آب‌وهوای پیرامون دریاچه، چندان دلپذیر نیست و آن را «خشن» دانسته‌اند. از آن‌رو که تابستان‌ها گرم و خشک است و شاید گرمایش آن‌گونه باشد که نتوان آن را بی‌دشواری تاب آورد؛ و در زمستان نیز سرمایش بسیار و محسوس است. با این همه، تمی چنان غرق در زیبایی است و تماشایی‌ها دارد که می‌ارزد بردبارانه سختی‌های راه و ناملایمی آب‌و‌هوای پیرامون دریاچه را تحمل کرد و از این بخشوده‌ی طبیعت، بهره‌ها بُرد. در بهار، به‌ویژه در فروردین و اردیبهشت، دیدن دریاچه‌ی تمی دلخواه و فرح‌بخش است.

پوشش گیاهی پیرامون دریاچه، پُربار است و گوناگونی‌های بسیار دارد. شمار درختان و گیاهانی که در آن گستره سر برآورده‌اند و همه‌جا را رنگ‌هایی تماشایی بخشیده‌اند، چنان زیاد است که می‌توان آنجا را مجموعه‌ای از تنوع گیاهی برشمرد. درختان بلوط، ارژن، گردو، انجیر، زالزالک و عناب در آن کوهستان بلند به فراوانی هست. درختان کیکمِ برگ‌پهن و شن بلالیم که همراه بلوط‌ها می‌رویند، از دیگر درختانی است که در پیرامون دریاچه تمی یافتنی است؛ و نیز گیاهانی مانند گلخونک که بومی‌ها به آن «وَنوشک» می‌گویند و تیره‌های گوناگون گون، جو وحشی، پرسیاووشان، زنبق، لاله‌های واژگون و نمونه‌هایی دیگر.
دریاچه‌ی تمی هیچ‌گونه آبزی‌ای ندارد. در عوض، پیرامون دریاچه و کوهستان آن، انبوه از حیات‌وحش است. خرس قهوه‌ای، گرگ، بز کوهی، خرگوش، کفتار، عقاب، سهره و بلبل کوهی، جولانی دلخواه در آن کوهستان دست‌نخورده دارند و از آسیب‌ها و رنج‌هایی که شکارچیان بر سر حیات‌وحش می‌آورند، کم‌وبیش جان سالم به‌در برده‌اند.
عشایری که از آن کوهستان و کنار دریاچه‌ی تمی می‌گذرند تا کوچ و سفر همیشگی خود را پی بگیرند، از مرتع‌ها و پوشش گیاهی آن گستره سودها می‌برند و جایی دلخواه برای اتراق و برپا کردن چادرهای عشایری می‌یابند. آن‌ها از گرمسیر جلگه‌ی خوزستان، به‌سوی سردسیر اشترانکوه و قالی‌کوه بختیاری می‌روند و بدین‌گونه ییلاق باشکوه خود را آغاز می‌کنند.
دریاچه‌ی شط تمی، بسیار زیبا و دیدنی است. بی‌سبب نیست که آن گردشگر استرالیایی با پافشاری به دیگر گردشگران پیشنهاد می‌کرد که اگر گذارتان به لرستان خورد، دیدن تمی را از یاد نبرید. او می‌دانست دیدن چنین دریاچه‌ی دلربایی در دامنه‌ی کوهستانی بلند، یاد و خاطره‌ای است که هیچ‌گاه فراموش نمی‌شود.
* با بهره‌جویی از: تارنمای «باشگاه کوهنوردی اسپادانا» و «ویکی پدیا».
** آنچه درباره‌ی گردشگر استرالیایی آورده شد، با بهره‌جویی از گزارش اسفندماه «پایگاه خبری یافته» است.

دریاچه‌های ایران را بشناسیم