ثبت جهانی سد بستان‌خانی به عنوان سازه‌ای آبی که روشن می‌کند شهرنشینی در ایران باستان و در دوران هخامنشی بسیار فراگیر بوده است، همچنان درگیر اما و اگرها و چالش شایدها و بایدها است. این سازه باستانی نشان می‌دهد ایرانیان در جهان کهن در بخش‌های گوناگون مهندسی، در ساخت کاریز (:قنات) پیشگام بوده‌اند.
به گزارش خبرگزاری ایرنا، این سد تاریخی در شهرستان خرم‌بید در استان فارس جای دارد و بارها در برابر تخریب و آسیب قرار گرفته است، سدی که گفته می‌شود افزون‌بر 2 هزار و 500 سال پیشینه دارد. باستان‌شناسان منطقه هشدار می‌دهند که از دوره‌ی هخامنشی زیرساخت‌هایی وجود دارد که شاید در حریم و چشم‌انداز تصویب شده‌ی آثار ثبت جهانی شده‌ای چون تخت‌جمشید یا پاسارگاد نباشد، اما از دید تاریخی و فرهنگی با آن پیوند دارد.
سدسازی هخامنشی می‌تواند الگویی برای امروز باشد
بهروز عمرانی، معاون وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور، به‌تازگی در بازدید از این سد تاریخی و از سازه‌های آبی هم پیوند با دوران هخامنشیان که هم‌اکنون در مرحله کاوش جای گرفته‌اند، با اشاره به الگو قرار دادن سدهای باستانی در جهان امروز، گفت: «ساخت سدها و تاسیسات آبی هرچند در مقیاس کوچک، بسیار به صورت هوشمندانه بوده است و حتا می‌تواند در سدسازی امروز الگو قرار گیرد».
عمرانی افزود: «این سازه‌ی باستانی اثبات می‌کند همچنان که ایرانیان در دنیای قدیم در حوزه‌های مختلف تاریخ مهندسی، پیشگام قنات‌سازی بوده‌اند، این توان را نیز داشته‌اند که بخشی از مدیریت منابع آب را از طریق سدها انجام دهند؛ همچنین شهرسازی با در نظر گرفتن همه زوایای آن، از لحاظ تامین انرژی و نیازمندی‌های لازم مانند دسترسی به آب و موارد گوناگون دیگر صورت گرفته است».
رییس پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی کشور نیز که در این بازدید باشنده بود، کاوش درباره‌ی سازه‌های آبی را بسیار بایسته و مهم دانست و در این باره گفت: «با پیگیری‌های انجام شده درصدد هستیم با همراهی وزارت نیرو و دستگاه‌های مرتبط با حوزه آب، موضوع را در مقیاس بزرگتری دنبال کنیم و در این راستا تمام ظرفیت‌های لازم در منطقه وجود دارد».
روح‌الله شیرازی افزود: «سازه‌های آبی نه‌تنها در فارس که در تمامی گستره‌ی جغرافیایی ایران باستان وجود داشته است؛ از همین‌رو باید تمامی سدهای منطقه را با یک چشم‌انداز دید».
وی ادامه داد: «بی‌گمان باید در سرزمین‌های دیگری که تحت قلمرو امپراتوری هخامنشیان بوده‌اند نیز تاسیسات دیگر آبی وجود داشته باشد؛ مثلا در جلگه مرودشت، منطقه خوزستان یا سرزمین‌های دوردست».
شناخت میراث تاریخی حوزه‌ی آب، ضروری است
شیرازی با برشمردن آرمان‌های این فصل کاوش و پژوهش، گفت: «اهمیت مشکلاتی که در رابطه با آب و خشکسالی در چند ساله‌ی اخیر در کشور به وجود آمد، اهمیت شناخت ما را از میراث فرهنگی در این حوزه آشکار ساخت؛ از همین‌رو با مطالعه این فعالیت‌ها می‌توان بر مشکلات آبی که از چند هزار سال پیش وجود داشته است، چیره شد».
افشین ابراهیمی، مدیر پایگاه میراث جهانی پاسارگاد، نیز درباره‌ی کاوش باستان‌شناسی بازمانده‌ی ساختار معماری سد بستان‌خانی گفت: «به دلیل ضرورت ساماندهی این سد در منطقه دیدگان شهرستان خرم‌بید، برنامه‌ای چند مرحله‌ای در پایگاه میراث جهانی پاسارگاد تهیه و تدوین شد که گام نخست آن برقراری ایستگاه دایم نگهبانی و کاوش باستان‌شناسی بقایای ساختار معماری آن بود».
سد بستان‌خانی مدیریت منابع آب را در دوران هخامنشی روشن می‌سازد
وی سد بستان خانی را از آثار با ارزش دوران هخامنشی خواند و گفت: «این سد به همراه چندین سد دیگر، آبراهه‌ها و شبکه‌های توزیع آب، مجموعه‌ای را شکل داده است که کارکرد مدیریت منابع آب دوران هخامنشی را روشن می‌سازد».
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید نیز در این بازدید گفت: «در دوره هخامنشی علاوه‌بر شگفتی‌هایی که در هنر و معماری شاهدیم، مهندسی حیرت‌انگیز در زمینه طراحی، ایجاد و بهره‌برداری از شبکه‌ی پیچیده‌ای از سازه‌های آبی را یافته‌ایم؛ به‌ویژه در دشت‌های پر آبی همچون دشت مرغاب و دشت مرودشت که با رودهای پرآبی همچون سیوند و کر مشروب می‌شده‌اند، ایجاد این سازه‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است».
حمید فدایی با گفتن اینکه پژوهش تاریخی در بخش‌های گوناگون غرورآفرین و هویت‌ساز است، افزود:«تعدد و تنوع چنین سازه‌هایی خود نشان از اهمیت جغرافیایی منطقه به عنوان جایگاه پایتخت‌های بزرگ هخامنشی یعنی پارسه و پاسارگاد دارد و امروزه نیز ظرفیت‌های بسیاری در حوزه پژوهش ایجاد می‌کند».
هخامنشیان فعالیت‌های زیربنایی بسیاری در مناطق تحت فرمانروایی خود انجام دادند که حتا تاکنون برجای مانده است؛ از شمار این طرح‌ها باید به مجموعه‌ای از سدها و شبکه‌های آبرسانی، همچون سد بستان‌خانی دیدگان در استان فارس اشاره کرد که پژوهش‌های جدید از شگفتی‌های تازه معماری آن پرده برداشته است.
بررسی‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی که به تازگی در گستره‌ی شهرستان‌های پاسارگاد، خرم‌بید و گستره‌های پیرامون حوزه‌ی رود پلوار انجام شده، نشان از وجود مجموعه‌ی گسترده‌ای از آثار و ساختارهایی دارد که پیوند مستقیمی با محدوده پاسارگاد، از مهمترین مراکز و پایتخت‌های شاهنشاهی هخامنشی دارند. سد تاریخی بستان‌خانی در منطقه‌ی دیدگان شهرستان خرم‌بید ساخته شده است. شهرستان خرم‌بید در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی پاسارگاد جای دارد.
آن‌گونه که کارشناسان می‌گویند سد بستان‌خانی دیدگان ازشمار بزرگترین و مهمترین سد تاریخی منطقه است که از دید دیرینگی، تکنیک ساخت و کاربری ارزشمند به شمار می‌رود و به سخن دیگر می‌توان آن را شناسنامه و الگوی سدسازی در ایران دانست.
این سد در سال‌های گذشته در دو مرحله مورد دست‌درازی و تخریب سودجویان و حفاران غیرمجاز قرار گرفته و آسیب‌های بسیاری به آن وارد شده است.
مجموعه‌ی پاسارگاد در شانزدهم تیرماه سال ۱۳۸۳ به عنوان پنجمین اثر ایران با شماره ۱۱۰۶ در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید.
دودمان هخامنشی که بنیادگذار آن کورش بزرگ بود از ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از زایش مسیح(:میلاد) ۲۲۰ سال بر ایران فرمانروایی کردند.
شهرستان پاسارگاد به مرکزیت سعادت‌شهر در فاصله ۱۱۰ کیلومتری و شهرستان خرم‌بید به مرکزیت صفا‌شهر در ۱۷۸ کیلومتری شمال شیراز جای دارند.
