تپه‌ی باستانی چگاسفلی این روزها به سبب طرح بهسازی روستایی که در عرصه و حریم آن جای دارد، در آستانه‌ی ویرانی است. هرچند طرح جابه‌جایی روستا سال‌هاست روی میز جای دارد، اما گروهی بوروکراسی اداری و بی‌توجهی برخی مسوولان میراث‌فرهنگی خوزستان را سدی برای این جابه‌جایی بازگو می‌کنند.
به گزارش خبرگزاری ایلنا، تُل چگاسفلی یکی از باارزش‌ترین و کهن‌ترین میراث آیینی ایران است که در شهرستان بهبهان جای دارد. میراثی که تاکنون برایش همتایی میان میراث‌های تاریخی 6 هزارساله‌ی خاورمیانه یافت نشده است. به‌سبب اهمیت چگاسفلی پیگیری‌هایی برای ثبت جهانی آن نیز انجام شد. برخی کارشناسان و باستان‌شناسان باور دارند که چگاسفلی نمونه‌ی شش هزارساله «منظری قدسی» است که امروزه هم همانند آن را به‌خوبی می‌توان سراغ گرفت چراکه گورستان بزرگ چگاسفلی در شمار نخستین گورستان‌های بشری است که نشان می‌دهد پیکر قوم‌های گوناگون ساکن در پیرامون آن، در 6 هزار سال پیش به این جای آیینی آورده و خاکسپاری شده است. برای نخستین بار گورها با معماری دقیقی از آجر ساخته شده‌اند که از دید تاریخی، نخستین نمونه شناخته شده است.
در پایان هزاره‌ی پنجم بود که مردم تصمیم می‌گیرند به جای خاکسپاری مردگان خود در کف خانه‌هایشان، آن‌ها را در مکانی که گورستان می‌نامند، دفن کنند. بنابراین این گستره آگاهی‌های بسیاری از ویژگی‌های انسانی و اسکلتی، تا آداب و آیین‌های خاک‌سپاری‌های گورستانی به باستان‌شناسان می‌دهد که باید آن را نگهداری کرد.
ویرانی‌هایی که نهادها و شرکت‌ها به بار آورده‌اند
در خردادماه امسال احسان شیخ بارانی، مدیر پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی، با گفتن اینکه در دهه‌های گذشته دست درازی‌ها و تخریب‌هایی در این محوطه‌های باستانی به دست نهادها و شرکت‌های گوناگون انجام شده است، از برپایی نشست حل اختلاف در این‌باره با باشندگی برخی نهادهای حقوقی، ادارات و مدیران شرکت‌ها خبر داد.
وی با گفتن اینکه نشست برای جلوگیری از تخریب‌ها در عرصه‌ی محوطه‌ی باستانی ارجان و چگاسفلی برپا شد، افزود: «از آنجا که حدود چند دهه است که شرکت‌ها در عرصه ارجان و چگاسفلی تخریب‌های متعددی را به بهانه‌های مختلف از جمله برداشت معادن، ساخت‌ساز و یا بهسازی کانال‌های زهکشی صورت می‌دهند، بسیاری از رشته قنات‌ها در این عرصه و عرصه تل چگاسفلی تا مرز نابودی پیش رفته بودند. از این‌رو راهکارهایی برای جلوگیری از تخریب‌های بیشتر این دو محوطه باستانی ارائه و مقرر شد به منظور اجرای هرگونه پروژه، از پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی استعلام گرفته شود».
اما آنگونه که پیداست پس از گذشت نزدیک به 6 ماه از آن نشست، هنوز نتیجه دل‌خواه بدست نیامده و همچنان تخریب‌ها در محوطه چگاسفلی ادامه دارد. چنانکه چندی پیش عباس مقدم، سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی چگاسفلی، در نامه سرگشاده به استاندار خوزستان خواستار حفاظت و نگهداری از این محوطه تاریخی شد.
او در این نامه نوشته بود: «پیش از دهه‌ی 1330 خورشیدی، روی عرصه محوطه چگاسفلی هیچ خانه‌ای ساخته نشده بود. در اواخر همان دهه، شرکت نفتی امریکایی ویلیامز برادرز با امکانات مکانیزه به منطقه وارد شد و در بخش‌های شرقی و میانی محوطه تاریخی چگاسفلی اقدام به ایجاد کمپ موقت خود کرد. طبعا از اولین عوامل مخرب و ویرانگر در چگاسفلی همان شرکت نفتی امریکایی است. پس از عزیمت شرکت امریکایی در اوایل دهه 1340، برخی که تا آن روز در نواحی اطراف محوطه تاریخی چگاسفلی ساکن بودند به محدوده‌ی عرصه محوطه نقل مکان کرده و به مرور اقدام به ساخت خانه‌های مسکونی کردند. این روند به جایی رسید که امروزه 31 منزل مسکونی که تعدادی از آن‌ها خالی از سکنه است، روی عرصه محوطه با نام روستای تل‌چگاه‌سفلی شکل بگیرد. به خاطر اهمیت والای چگاسفلی، تلاش کردیم تا راهی را برگزینیم که هم از میراث پر اهمیت چگاسفلی صیانت شود و هم ساکنین فعلی روستای تل‌چگاه‌سفلی تکریم شده و در آرامش به زندگی خود ادامه دهند. روشن است که ساکنین فعلی روستا، مانند همه آحاد مردم ایران حق دارند از امکانات رفاهی بهره‌مند شوند. اما، در عالم واقع، تحت هیچ شرایطی نمی‌توان برآوردن نیازهای مردم فعلی روستا را با توجه به وجود ضوابط مصوب عرصه و حریم تل‌چگاسفلی عملی کرد»
چگاسفلی در برابر سودجویان آسیب‌پذیر است
یوسف مجیدزاده، باستان‌شناس پیشکسوت و کاوشگر محوطه‌ی تاریخی جیرفت، نیز در دو نامه به فاصله چند روز، به محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دست، درخواست توجه و حفاظت بیشتر از این محوطه تاریخی را بازگو کرد و چنین نوشت: «بی‌تردید محوطه چگاسفلی با گورستانی غنی به وسعت حدود 800 در 2 هزار متر که مقدم در گزارش خود در جزییات به آن پرداخته است، اسکان‌گاهی وسیع بوده و به دلیل ویژگی‌های یگانه‌اش در برابر غارت سودجویانه (مانند آنچه سال‌ها پیش در جیرفت با آن مواجه بودیم) بسیار آسیب‌پذیر است».
مجیدزاده به سبب ارزش چگاسفلی برای تمدن ایران، بایستگی انجام مقدمات کار، مانند ثبت در فهرست موقت یونسکو و نمونه‌های دیگر، برای ثبت این اثر مهم در فهرست میراث جهانی را یادآور شده است. با این همه، یکی از عوامل اصلی که مانع تشکیل پرونده ثبت جهانی چگاسفلی می‌شود، روستایی است که همگان درباره‌ی بایستگی جابه‌جایی آن پافشاری دارند. افزون‌بر آنکه این روزها به‌سبب انجام بهسازی‌های فراوان در روستا، شاهد دست‌اندازی‌های گوناگون در محوطه‌ی باستانی چگاسفلی نیز هستیم.
جدول‌کشی چگاسفلی خلاف قانون است
احسان شیخ بارانی، مدیر پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی، در این‌باره می‌گوید: «قرار بود در محوطه‌ی چگاسفلی جدول‌کشی انجام شود که با پیگیری‌ها توانستیم آن را متوقف کنیم. چرا که کشیدن جدول در محوطه‌ی باستانی خلاف مقررات و قوانین عرصه و حریم است که مصوب شده است».
او همچنین از رصد کارهای برخی سودجویان خبر داد که ممکن است به هوای انجام فعالیت‌های اقتصادی قصد حضور در عرصه و حریم چگاسفلی را داشته باشند. او گفت: «تذکر‌های لازم به این افراد داده شده اما با توجه به اینکه هنوز جرمی صورت نگرفته، نمی‌توانیم کسی را متهم کنیم. دغدغه باستان‌شناسان برای حفظ و حراست از تپه باستانی چگاسفلی کاملا درست است. با این وجود سعی ما نیز بر آن است تا از این مجموعه حفاظت کنیم. اهالی روستای چگاسفلی بیش از چهار دهه پیش در این محوطه استقرار یافته‌اند و اکنون طرح بهسازی روستا برای این محوطه باستانی مشکل‌زا شده با این وجود مانع آن شده‌ایم. معتقد هستیم، بهترین راه، جابه‌جایی روستاست».
مدیر پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی با اشاره به آن که نزدیک به یک سال پیش طرح جابه‌جایی روستا از محوطه‌ی چگاسفلی ارایه شده است، گفت: «این طرح توسط تیم عباس مقدم، باستان‌شناس و سرپرست کاوش در چگاسفلی، تهیه و ارایه شد تا روستا به محوطه خارج از عرصه و حریم چگاسفلی منتقل شود. اما این مهم در روند بروکراسی اداری مانده و هنوز محقق نشده است. البته این مهم در اولویت فعالیت‌های میراث فرهنگی و پایگاه ملی چگاسفلی قرار دارد. یکی از کارهایی که باید برای تهیه‌ی پرونده ثبت جهانی انجام دهیم جابه‌جایی روستا است. این مهم نیز نیازمند تامین اعتبارات برای خرید اراضی است تا بتوانیم روستا را جابه‌جا کنیم».
وی با پافشاری براینکه حفاری غیرمجاز در تپه‌ی باستانی چگاسفلی انجام نمی‌شود، گفت: «هرچند ممکن است احتمال انجام حفاری‌های غیرمجاز در این محوطه داده شود اما در حال حاضر پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی برای حفاظت و نگهداری از محوطه چگاسفلی یگان حفاظت مستمر در منطقه مستقر کرده است. این در حالی است که در گذشته حفاظت و حضور یگان حفاظت میراث فرهنگی در این محوطه به صورت مستمر نبود، چرا که دفتر پایگاه میراث فرهنگی در بهبهان مستقر است که حدود ۵۰ کیلومتر با چگاسفلی فاصله دارد از این‌رو بازدید یگان حفاظت از چگاسفلی در طول هفته یک یا دو بار انجام می‌شد اما این روزها سعی شده است تا بازدید و حضور یگان حفاظت به صورت مستمر انجام شود».
شیخ بارانی یادآور شد: «تپه چگاسفلی در روستا قرار دارد و کسی نمی‌تواند از بیرون روستا برای حفاری غیرمجاز به این محوطه بیاید. ضمن آنکه مردم روستا نیز چنین کاری را انجام نمی‌دهند. درعین حال با انجام کارهای جدید سعی شده تا دغدغه باستان‌شناسان درخصوص حفظ و حراست از چگاسفلی محقق شود».
هنوز جلوی کارهای بهسازی روستا گرفته نشده است
عباس مقدم، سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی چگاسفلی، نیز درباره‌ی واپسین وضعیت محوطه باستانی چگاسفلی گفت: «خواسته‌هایی مبنی بر انجام کانال‌کشی و انتقال آب‌های سطحی و فاضلاب در روستای چگاسفلی وجود دارد و محلی‌ها درصدد جدول کشی هستند. شاید در حال حاضر به دلیل وضعیت موجود و ایجاد محدودیت‌های کرونایی و تامین اعتبارات کار متوقف شده باشد اما این مهم در شورای فنی خوزستان مطرح شد و هنوز رای در این خصوص صادر نشده است. در واقع می‌توان گفت هنوز به صورت قطعی جلوی فعالیت بهسازی روستا گرفته نشده است».
مقدم در ادامه به این موضوع اشاره کرد که: «هرچند ممکن است نیت برای جابه‌جایی روستا وجود داشته باشد اما مهم عملکرد است. در سال 1394 لزوم انتقال روستا به صورت مکتوب مطرح و صورت جلسات و امضاهای متعدد در این خصوص رد و بدل شد اما تاکنون هیچ اتفاقی نیفتاده است. برای انجام چنین کاری باید تمام زنجیره‌های موثر در آن به یکدیگر متصل باشند».
این باستان‌شناس افزود: «ضوابط عرصه و حریم صراحت عنوان کرده است عبور و مرور ماشین‌های سنگین و لودر بر روی عرصه ممنوع است. وقتی شاهده حضور روستا در محوطه چگاسفلی هستیم قطعا ماشین‌های روستاییان از تراکتور گرفته تا سایر وسایل در این محوطه تردد دارند. باتوجه به آنکه لایه‌های باستانی این محوطه بسیار کم‌عمق هستند، هر لحظه که مردم بر روی محوطه باستانی چگاسفلی حضور داشته باشند سبب تخریب می‌شود. هر ثانیه حضور مردم و روستا در چگاسفلی تخریب بخشی از تاریخ را به همراه دارد. هرچه بتوانیم جلوی تخریب را زودتر بگیریم به نفع حفظ داشته‌های تاریخی‌امان خواهد بود».
