آثار تاریخی و هنری ایران با دیرینگی چندهزارساله یادمان‌های ارزشمندی از تمدنی جهانی هستند که برآمده از اندیشه‌مندی نیاکان خردمند ماست. برخی از این یادمان‌ها اکنون در موزه‌های نامور جهان به نمایش گذاشته شده‌اند.
در بخش دوم گزارش «تاریخ ایران در گوشه‌گوشه‌ی جهان» از برخی دیگر از این آثار ارزشمند و ماندگار یاد شده است.
دسته گلدان بز کوهی یکی از آثار به‌جای مانده از دوران هخامنشیان است. جنس این اثر نقره با روکش طلا است. در این اثر باستانی سُم‌های بز کوهی بر روی ماسک موجودی اساتیری با صورت انسان و شاخ بز قرار گرفته است. این موجود ترکیبی جهنده به روش ریخته‌گری ساخته شده است. بال‌های زیبا و شاخ‌های این بز کوهی، سمبل سرزندگی و انرژی جانور در هنر هخامنشی است. پاهای بز کوهی به ماسک موجودی اساتیری با نام سیلنوس می‌رسد. این دسته گلدان مربوط به گلدانی فلزی بوده است. این اثر هنری بی‌مانند که در کاوش‌های شهر شوش به‌دست آمده است، هم اکنون در موزه‌ی لوور پاریس نگهداری می شود.
دسته‌های پرنده‌گون دیگ از اشیای به‌دست آمده در تپه‌ی حسنلو است. این دسته‌ها به ظرفی با ژرفای کم و چکش‌کاری شده پرچ شده بودند. نقش این اشیا پرنده‌ای با گردن بلند و همچنین دم و بال کشیده است. بال‌های پرنده به شکل یک مستطیل، بر روی سر آن‌ها نقش دستگیره را بازی می‌کنند. چشم پرنده‌ها در دایره‌های متحدالمرکز سیاه‌قلمکاری شده‌اند. حالت جناقی سینه و نوک‌ها کمی به سمت جلو کشیده شده است. این طرح و شمایل در ظرف، در سده‌ی نهم پیش از میلاد در آشور و ایران از محبوبیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. این پرنده‌های برنزی در اندازه‌های ۱۰۸ در ۱۰۰ میلی‌متر در موزه متروپولیتن نیویورک گالری ۴۰۴ نگهداری می‌شوند.
دیگچه‌ی دهان لوله‌ای با سه پایه از آثار باستانی برجای مانده از سده‌ی نهم پیش از میلاد است که در کاوش‌های گورستان حسنلو در تپه حسنلو نزدیکی شهر نقده (سولدوز) به‌دست آمده است. این ظرف پایه‌دار در دورن یک گور کشف شده است. بلندای این ظرف ۲۱٫۷ سانتی‌متر است. جنس این سبو سفال خاکستری رنگ است و در موزه‌ی متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود.
سرستون گاو دوسر کاخ آپادانا شوش بخشی از کاخ با شکوه آپادانا داریوش بزرگ در شوش است. این سرستون بزرگ یکی از سی و شش ستون پشتیبان سقف کاخ آپادانای داریوش بزرگ در شوش و نمایانگر معماری هخامنشی است که از فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون و به صورت شیوه‌ای منسجم و مرتبط ایجاد شده است. هنگامی که داریوش بزرگ پس از کوروش بزرگ به پادشاهی هخامنشی رسید، شهر شوش را به عنوان پایتخت اداری و اجرایی سراسر قلمرو امپراتوری هخامنشی برگزید. این سی و شش ستون هر کدام دارای ۲۱ متر بلندا هستند که قاعده‌ی هر کدام به شکل مربع است و نام پادشاه بر روی آن حکاکی شده است. دیرینگی این کاخ و سرستون‌ها به ۵۱۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. این سرستون نتیجه کاوش‌های مارسل و جین دیولافوا در سال‌های ۱۸۸۴ تا ۱۸۸۶ میلادی است. این سرستون در موزه‌ی لوور نگهداری می‌شود.
سگک عقاب و صید از آثار برجای مانده از دوران اشکانیان است که دیرینگی آن به سده نخست پیش از میلاد تا سده دوم پیش از میلاد بر می‌گردد. در سال‌های ۱۹۱۰-۱۹۱۱ میلادی این قطعه که بخشی از یک گنجینه بود، از سوی ارنست هرتسفلد در اتاقی در یک نیایشگاه (:معبد)، در نزدیکی نهاوند کشف شد. هرتسفلد بر این گمان بود که این گنج متعلق به یک خانواده اشرافی اشکانی است. جنس قطعه طلا با نشان‌های فیروزه و پهنای سگک ۸٫۴ سانتی‌متر و طرح کلی سگک دایره‌ای شکل است که دو شکاف برای گذر تسمه یا بند چرمی در سمت راست و چپ آن وجود دارد. گردادگرد سگک (قاب) جای ۱۸ نگین دیده می‌شود، در این جایگاه‌هایی که شبیه ناخن انسان است، نگین فیروزه نشانده شده است که البته بیشتر آن‌ها کنده شده و نابود شده‌اند و تنها ۶ نگین در جای خود هستند. عقاب در چنگال خود جانور قوز کرده و کوچکی را که بزی کوهی یا خرگوشی صحرایی به نظر می‌آید، شکار کرده است. در گوش بزرگ صید و چند نقطه بدنش فیروزه نشانده شده است. عقاب نزدیک‌به سه چهارم نمای سگک را اشغال کرده است. این قطعه دو قلو است و تکه‌ی زوج آن در موزه بریتانیا و این قطعه نیز در موزه متروپولیتن نیویورک گالری ۴۰۴ به نمایش گذاشته شده است.
سنگ‌نگاره بز با دم ماهی یکی از آثار باستانی دوره ایلام میانه است. این نگاره بر روی سنگ آهک ایجاد شده است و یک نوع تشریفات مذهبی را نمایش می‌دهد. این اثر در بخش عتیقه‌های شرق نزدیک، طبقه همکف، اتاق ۱۰ موزه لوور نگهداری می‌شود.
سنگ‌نگاره پیشکش‌آوران تخت‌جمشید طرح سنگ‌نگاره‌ای است که در بخش‌های گوناگون کاخ‌های هخامنشیان در تخت‌جمشید دیده می‌شود. این طرح، پیشکش‌آورانی را نمایش می‌دهد که هر کدام با آوردن یک تحفه از پلکانی بالا می‌روند. از این طرح در کاخ هدیش و کاخ تچر بهره برده شده است. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد سنگ‌تراشی و معماری هخامنشیان، تخته سنگ‌های تراشیده و حکاکی شده‌ای است که در دیواره پله-گذرهایی که به سمت تالارها و کاخ‌های جشن و مراسم می‌رسند، جای دارند.
سنگ‌نگاره‌ی زن ایلامی و ندیمه از آثار باستانی تمدن ایلام است. بر روی این سنگ‌نگاره نقش زنی ایلامی وجود دارد که در حال نخ‌ریسی است و موهایش را به زیبایی آراسته و ندیمه‌اش او را باد می‌زند. زن ایلامی بر روی چهارپایه‌ای نشسته و سرگرم نخ‌ریسی است، جلوی او هم میزی با بشقاب خوراک قرار دارد. این اثر در موزه‌ی لوور پاریس نگهداری می‌شود. تاریخ ساخت این سنگ‌نگاره سده هفتم و هشتم پیش از میلاد است. این اثر تاریخی برجای‌مانده از تمدن ایلامی در کاوش‌های منطقه‌ی باستانی شوش به‌دست آمده است.
سنگ‌نگاره‌ی مرد با شاخ نعمت تندیسی است به شکل مرد که در دستش شاخ نعمت است. این پیکره از آنِ دوره اشکانیان است و در نزدیکی مسجد‌سلیمان در یک نیایشگاه باستانی کشف شده است. مرد در حال انجام مراسم (مذهبی) است و برای بهرام و به منظور نگاه‌داری تاج و تخت پیشکش شده است.
سنگ‌نگاره‌ی ویرانی شوش یا سنگ‌نگاره‌ی آشور بانی‌پال یکی از آثار باستانی است که به مناسبت چیرگی آشوریان بر ایلامیان در سال ۶۴۷ پیش از میلاد ساخته شده است. در این نقش‌برجسته، سپاهیان آشور در حال ویران کردن نیایشگاه با کلنگ دوسر و دیلم هستند و همچنین از شهر شوش زبانه‌های آتش بلند می‌شود. شماری هم از سربازان آشوری سرگرم بیرون آوردن گنج‌های آن هستند. این اثر باستانی در موزه بریتیش می‌وزیوم لندن نگهداری می‌شود. در بخشی از سنگ‌نوشته‌ی آشور بانی‌پال که به مناسبت ویرانی شهر شوش نوشته شده، چنین آمده‌است: «من، شوش، شهر بزرگ و مقدس را به خواست خدایان آشور گشودم. من وارد کاخ‌های معبد شوش شدم و هر آنچه از سیم و زر و مال فراوان بود، همه را به غنیمت برداشتم. من همه آجرهای زیگورات شوش را که با سنگ لاجورد تزیین شده بود، شکستم. من تمامی معابد ایلام را با خاک یکسان کردم، شهر شوش را به ویرانه‌ای تبدیل کردم و بر زمینش نمک پاشیدم. من همه دختران و زنان را به اسارت گرفتم. از این پس دیگر کسی، صدای شادی مردم و سُم اسبان را در ایلام نخواهد شنید».
سنگ‌نگاره‌ی یادبود اونتاش ناپیریشا از آثار باستانی دوره ایلام است. بر روی این سنگ‌نگاره‌ی باستانی نقش زنی نگاشته شده‌است که دمِ ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفته است. در بالای تصویر کامل این سنگ‌نگاره، کاهنه‌های نیایشگاه در حال گذشتن هستند. جنس این سنگ‌نگاره از ماسه سنگ است. این اثر که مربوط به دوره ایلامی میانه و دودمان ایگی هالکید است، مربوط به ۱۳۴۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد است. این یادبود در سده‌ی دوازده پیش از میلاد از چغازنبیل به شوش آورده شده و هم‌اینک در موزه لوور جای دارد.
شیردال یا گریفین موجودی افسانه‌ای با تن شیر و سر عقاب (دال) و گوش اسب است. تندیس‌های به شکل شیردال در معماری کاربرد بسیاری دارند. شیردال از انگاره‌های مهم اندیشه و هنر خاور باستان به‌شمار می‌آید. به گمان می‌رسد آغازین نمونه‌های این انگاره را مصریان ساخته‌اند و پس از آن مردمان میان‌رودان، ایلام و ایران باختری آن را بر دست‌سازهای هنری خویش نقش کرده‌اند. عقاب و شیر هرکدام دارای نیروی سحرآمیز و فرمانروای قلمرو خویشتن بودند. هنگامی که درهم آمیخته می‌شدند برای نیایشگاه‌ها به نگاهبانی شکست‌ناپذیر دگرگون می‌شدند که در هرکدام از فرهنگ‌های کهن نام و ویژگی متفاوتی داشت.
شیردال‌ها در معماری ایلامی کاربرد داشتند و نمونه‌ی برجسته‌ای از آن در شوش پیدا شده است. روی کفل این شیردال نوشته‌ای است به خط میخی ایلامی از اونتاش گال که آن جانور را به اینشوشیناک خدای خدایان ایلام پیشکش کرده است. این شیردال که به‌دست بانو گیرشمن بازسازی شده‌است در قلعه شوش نگهداری می‌شود.
علت وجود سر عقاب و بدن شیر این است که شیر پادشاه جانوران و عقاب پادشاه پرندگان است. مردم ایران باستان شیردال‌ها را نگهبان گنجینه‌های خدایان می‌پنداشتند.
فلزنگاره‌ی نیایش آفتاب یا تابلوی آیین نیایش راهبه‌های آفتاب از اشیای کشف‌شده دوران ایلام میانه هستند و دیرینگی آن به 1150-1120 پیش از میلاد برمی‌گردد. در سال‌های ۱۹۰۴ – ۱۹۰۵ میلادی این قطعه از سوی ژاک دو مورگان در خرابه‌های نیایشگاه شوش کشف شد. بر روی این تابلو، سنگ‌نوشته‌ای با این درونمایه نگاشته شده است: «من شیلهاک اینشوشیناک پسر شوتروک ناهونته پادشاه شوش و انشان و خدمتگزار خدای اینشوشیناک این تابلو را ساختم».
فرش پازیریک کهن‌ترین فرش جهان است که در سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۲۸ خورشیدی (۱۹۴۹–۱۹۴۷) از سوی سرگی رودنکو، باستان‌شناس روسی در دره‌ی پازیریک در ابتدای رشته‌کوه‌های آلتای در محدوده‌ی کشور روسیه، در کنار آثار باستانی مشهوری مانند گلدان چوبی، مومیایی دوید، نقش اسب‌سوار به همراه آثاری دیگر در گور یخ‌زده‌ی یکی از فرمانروایان سکایی کشف شد.
سنگ‌نوشته‌ی سه زبانه خشایارشا در ترکیه سنگ‌نبشته‌ی خشایارشا در نزدیکی دریاچه وان ترکیه، بر فراز صخره‌ای و در بلندای۲۰ متری از سطح زمین و در نزدیکی یک دژ جای دارد. این سنگ‌نوشته در از سوی داریوش بزرگ آماده‌سازی شده است اما به دلائلی تکمیل نشده و خالی رها شده است، اما خشایارشا پسر داریوش بزرگ، در دوران زمامداری خود آن را تکمیل کرده و به‌یادگار گذاشته است. این سنگ‌نوشته ۲۷ سطر و ۳ ستون دارد و از چپ به راست و به سه زبان پارسی باستان، اکدی و ایلامی نوشته شده است.
نزدیک‌به۱۰۰ سال پیش (سال ۱۲۸۶ خورشیدی) طرحی از روی این سنگ‌نوشته آماده شده بود که متخصصان زبان‌های باستانی از روی این طرح اقدام به خواندن و ترجمه‌ی این سنگ‌نوشته کرده بودند. نخستین‌بار رونالد گراب کِنت (زبان‌شناس) در سال ۱۹۰۸ (میلادی) این کتیبه را خوانده و ترجمه کرده بود. اما همان‌گونه که گفته شد همه‌ی دانشمندان تا پیش از کوشش زوج جهانگرد ایرانی، از جایگاه دقیق این سنگ‌نوشته آگاهی نداشتند و هیچ عکسی هم از این سنگ‌نوشته در دسترس نبوده است. نتیجه‌ی سفر زوج ایرانی بازیابی موضع دقیق سنگ‌نوشته‌ی خشایارشا در دریاچه‌ی وان و تهیه عکس و فیلم کامل از این کتیبه بود.
خشایارشا در کتیبه آورده‌است: «اهورامزدا خداییست بزرگ، بزرگترین خدایان
که زمین را آفرید
که آسمان را آفرید
که مردم را آفرید
که شادی را برای مردم آفرید
که خشایارشا را شاه کرد
یگانه فرمانروای بسیاری
من خشایارشا، شاه بزرگ، شاه شاهان
شاه مردمان بسیار
شاه در این زمین دور و پهناور
پسر داریوش شاه هخامنشی
گوید خشایارشا: داریوش شاه که پدرم بود، به خواست اهورامزدا بناهای زیبایی ساخت و او دستور داد این کتیبه کنده شود.
اما نوشته‌ای در آن کنده نشد؛ پس از آن من دستور دادم این نوشته کنده شود. باشد که اهورامزدا مرا نگاه دارد، شهریاری مرا، و آنچه که من ساخته‌ام».
یکی از سنگ‌نبشته‌هایی داریوش بزرگ در آبراه سوئز، به متن فارسی باستان و ایلامی
سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ در سوئز، یادبودهایی بودند که به سه زبان پارسی باستان، ایلامی، بابلی و مصری نوشته شده بودند و در وادی تملات، برای یادآوری بازکردن کانالی میان رود نیل و دریاچه‌ی تلخ بزرگ، نصب شده بودند. بهترین یادبود حفظ شده، سنگ یادبودی است از جنس گرانیت صورتی که از سوی چارلز دو لیسپس، پسر فردینان دو لیسپس، در ۳۰ کیلومتری سوئز و در سال ۱۸۶۶ کشف شد. این یادبود که با نام سنگ یادبود شالوف نیز شناخته می‌شود، ساخته‌ی نیای کانال سوئز مدرن به‌دست ایرانیان را ضبط کرده است، کانالی که از طریق وادی تملات، بوباستیس را به دریاچه‌ی تمساح و از آن‌جا با استفاده از راه‌آبه‌ای طبیعی، به دریای سرخ متصل می‌کند. هدف اصلی این کانال، ساختن راهی کشتیرانی میان نیل و دریای سرخ و در حقیقت میان مصر و ایران بود.
کاسه‌ی زرین میخی‌نگار از آثار باستانی دوران داریوش یکم یا دوران داریوش دوم پیش از میلاد است که در موزه‌ی متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. بلندای این کاسه ۱۱٫۱ سانتی‌متر است. طرح این کاسه «طرح خیاره‌دار» است. در بالای این کاسه به‌گونه‌ی گرداگرد با سه نوع خط میخی پارسی، ایلامی و بابلی نوشتاری حک شده است. متن این نوشتار این است: «داریوش، شاه بزرگ».
این کاسه‌ی طلایی دوره هخامنشی هم‌اکنون در موزه‌ی متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود.
گل‌نبشته‌ی داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش، یکی از گل‌نبشته‌های (:الواح) ارزشمند برجای مانده از دوران هخامنشیان است. این گل‌نبشته در یکی از دروازه‌های کاخ آپادانای شوش کشف شده است. در سال ۱۹۱۱ (میلادی) ژاک دو مورگان و رولاند دو مکوئنم با کاوش در کاخ آپادانای شوش به این اکتشاف دست‌یافتند. این گل‌نبشته‌ی تاریخی که از خاک رس است، در موزه لوور نگهداری می‌شود. گل‌نبشته‌ی داریوش بزرگ، دارای اندازه‌ی ۴۲ در ۴۲ سانتی‌متر است و بخشی از آن از میان رفته است. گل‌نبشته‌ی داریوش بزرگ در کاخ آپادانای شوش به خط پارسی کهن است و یکی از نخستین متون به‌جا مانده از این پادشاه هخامنشی در آستانه‌ی به‌دست گرفتن قدرت است. این گل‌نبشته افزون‌بر اینکه مجوز و فرمان‌نامه ساخت بنای کاخ آپادانای شوش را بیان کرده‌است، آگاهی‌های گران‌قدری را در مورد داریوش یکم و هخامنشیان به باستان‌شناسان ارایه داده است.
در این گل‌نبشته پس از دعا و طلب حفاظت از اهورا مزدا و بیان فهرستی از اصل و نسب داریوش بزرگ، به دستور ساخت بنای کاخ آپادانای شوش پرداخته است. سپس در مورد نخستین حفاری‌ها در مورد ایجاد زیر بنای ستون‌های کاخ مطالبی را ارائه کرده‌است. پس از آن، مواد مورد استفاده در ساخت کاخ و اینکه این ساخت‌مایه‌ی (:مصالح) از کدام منطقه جغرافیایی برای بنای کاخ آورده شده‌اند، توضیحاتی داده شده است. در گل‌نبشته به این موضوع اشاره شده است که مصالح ساختمانی از سراسر شاهنشاهی ایران، برای ساخت کاخ آپادانای شوش به این ناحیه آورده شده است. در گل‌نبشته داریوش‌شاه به ارزشمند بودن مواد و مصالح اشاره شده است. لوح همچنین می‌گوید که مواد با ارزشی که برای استفاده در دکوراسیون مورد استفاده قرار گرفته است، ساخت‌مایه‌ها‌یی مانند طلا، سنگ لاجورد، فیروزه، نقره و آبنوس است. در پایان، در گل‌نبشه‌ی داریوش بزرگ آمده است که این کاخ با مشارکت معماران و صنعت‌گران گوناگون از سرتاسر امپراطوری هخامنشیان، مانند سنگ‌کاران ایونی و نقره‌کاران و طلاکاران مصری، بنا شده است.
کلاه‌خود پرنده و سه پیکر از آثار تاریخی است که دیرینگی آن به دوره‌ی ایلام میانه بازمی‌گردد. بر روی این کلاه خود سه پیکر قرار دارند، نفر میانی مرد ریش‌داری است که گلدانی را در دست گرفته است. در بالای کلاه خود پرنده‌ای با بال‌های گشوده در حال پرواز است. دیرینگی این اثر به سده‌ی ۱۴ پیش از میلاد بازمی‌گردد و در موزه‌ی متروپولیتن نیویورک نگارخانه ۴۰۴ نگهداری می‌شود.
کوزه بانوی رقصان یا بطری بانوی رقصان یکی از آثار فلزی به جای مانده از هنر ساسانیان است. روی این کوزه‌ی از جنس نقره، زرکوب شده است. طرح روی ظرف چهار زن آراسته را در حال پایکوبی و رقص نمایش می‌دهد. این اثر اشاره به جشنواره‌ها و مراسم‌های مذهبی باشکوه و تجملی در دوران ساسانیان دارد. این اثر در موزه‌ی لوور نگهداری می‌شود.
نقش سه‌نیزه‌دار یکی از آثار باستانی است که در کاخ آپادانا شوش در استان خوزستان در ایران کشف شده است. نقش‌برجسته‌ی سه سرباز نیزه‌دار و کمان‌دار سپاه جاویدان، از آجرهای رنگی لعابدار ساخته شده است. در این نقش سه سرباز سپاه جاویدان دوره‌ی هخامنشی دیده می‌شود که پشت سر هم ایستاده و هر یک نیزه‌ای به دست دارند. این جام در موزه‌ی پرگامون برلین نگهداری می‌شود.
نقش شیر کاخ آپادانای شوش یکی از آثار باستانی برجای‌مانده از دوران هخامنشیان، داریوش بزرگ است. آجرهای این اثر از آجرهای قالبی ساخته شده است. نقش‌برجسته‌ی آجری شیر کاخ آپادانای شوش در کاخ داریوش بزرگ در شوش قرار دارد. این اثر برجای‌مانده از ۵۱۰ سال پیش از میلاد است. این دیواره در موزه‌ی لوور نگهداری می‌شود.
*با بهره‌جویی از دانشنامه‌ی آزاد ویکی پدیا
