پرندهها در کنار هم هستند و شاد. پرواز میکنند و آواز میخوانند. برای آنها آسمانی بیلک، هوای خوش و درختان پُرشاخ و برگ، همهی زندگی است. با پروازشان افقهای تازه را کشف میکنند و درمینوردند. زندگی همین است. بیشتر از این زیادهخواهی است. از اینرو، پرندهها بینیاز و نیرومند هستند. نیازی نه به دلسوزی ما آدمها دارند، نه مراقبتهایمان. اگر ما دست از سر آنها برداریم خودشان از پسِ کارهایشان برمیآیند. یک نمونهاش«طاووسک»، پرندهی کمیاب شدهی زیستبوم ما، که یکی از دلبریهای طبیعت و جهان است. تنها باید از دیدنش، از خرامان و به ناز راهرفتنش، شادمانی بُرد. بیش از این باشد، آزارش دادهایم و زندگی را بر او سخت کردهایم. این کار را نکنیم؛ نه با طاووسک نه با هیچ پرندهی دیگری.
خبرهای خوش را باید در همان آغاز گفت و به آیندهی بهتر پرندگان، چشم امید بست. در مهرماه سال 1397 بود که یکی از دوستداران زیستبوم، یک قطعه طاووسک زخمی را که کنار تصفیهخانهی فاضلاب شهر اسفراین، در استان خراسان شمالی افتاده بود، به ادارهی محیطزیست شهرستان سپرد (خبرگزاری ایرنا) و با تیمارداری آن و بهبودش طاووسک را که پرندهای کمیاب است، به طبیعت بازگرداندند. از این خوش خبرتر مگر میتوان بود؟ اسفراین از آن شهرهایی است که طاووسک در سفرهای زمستانیاش از سیبری به ایران، گاهی در آبگیرها و برکههایش میآساید تا سفرش را به سوی گسترههای جنوبی و گرمتر کشورمان ادامه دهد.
باز هم خبرهایی خوش و شادیآوری از آن دست، داریم. در سال 1396 خورشیدی، یکی از پرندهدوستان بندرانزلی، طاووسک بیچارهای را که گرفتار شده بود و در بازار شهر فروخته میشد، خریداری کرد و به ادارهی محیط زیست شهرستان سپرد (همشهری آنلاین). سپس آن را در طبیعت آزاد کردند تا طاووسک زندگیاش را آنگونه که میخواهد و با سرشتش سازگار است، ادامه دهد. درست سه سال پیش از آن، در مهرماه، به دو تَن از محیط زیست دوستانی که پرندهی طاووسک سرگردانی را در گرمسار یافته بودند، پیشنهاد میلیونی برای فروش پرنده دادند، اما آنها فریب پول را نخوردند و طاووسک را به ادارهی محیط زیست سپردند (ایسنا). بدینگونه این پرنده ی نایاب را از بند قفس و هزار بلا و سختی دیگر رهایی دادند. در این روزگار ناسازگار اینگونه خبرها دلگرمکننده است.
با اینهمه نباید پنهان کرد که طاووسک در آستانهی کمیابی و چهبسا نابودی است. در سال 1395 خورشیدی، گفته میشد که آنها چندان نیازی به پشتیبانی و نگاهبانی (محافظت) ندارند، اما تنها دو سه سال پس از آن، شکار بیرویهی این پرنده و ویران شدن زیستگاههایش چنان جمعیت طاووسکها را کاهش داد که پرندهشناسان کشور پیشنهاد کردند طاووسک در فهرست و شمار پرندگان در آستانهی نابودی جای داده شد. به همین سبب بود که شکار این پرنده، بهویژه در استان گیلان، ممنوع شد. در سال 1396 نیز خشک شدن نیزارهای استان گیلان، شمار طاووسکها را کمتر و کمتر کرد. در حالی که نیزارها و زمین گیلان جای دلخواه این پرنده است.
ویژگیهای طاووسک
درازای پیکر طاووسک بیشتر از 50 سانتیمتر نیست. آنها پرندههایی از راستهی دُرناسانان و تیرهی یِلوهها هستند. رو تنه و بالهایی آبی ارغوانی دارند و زیرتنهای که آبیرنگ است، اما پُررنگ تا بدان اندازه که سیاه به چشم میآید. منقار طاووسک درشت است و زمان راهرفتن دوست دارد دُمش را بالا بگیرد. از اینرو، طاووسک به طاووس همانندیهایی دارد. این را هم بگوییم که با چنگرهای پرنده نیز همانندی دارند، اما بزرگ پیکرتر از چنگرها هستند و رنگ بدن آن جدا از هم است. به همین سبب به سادگی ازهم شناخته میشوند. پیکر چنگر یکسره سیاهرنگ است و پاهای خاکستری دارد؛ در حالی که پاهای طاووسک قرمز است.
آنچه در نگاه به طاووسک بیشتر نمایان است، انگشتان دراز این پرنده است. به کمک انگشتان قرمز پُر رنگش است که بهسادگی و چیرهدستانه از ساقههای نیزارها بالا میرود و بر روی برگها و گیاهان شناور میایستد و روی آب حرکت میکند.
طاووسک دوست ندارد در فضاهای باز آفتابی بشود. از چیزی گریزان نیست؛ پسندش اینگونه است. در بامدادانِ بسیار زود و تنگ غروب صدایی که چهبسا جیغمانند باشد، از گلویش شنیده میشود. این صدا آنقدرها هم شنیدنی نیست و شاید گوشخراش به گمان برسد. با این همه، ویژگی برجستهی طاووسک پرواز آن است. این پرنده، سبک و آرام، بی هیچ ترس و واهمهای، پرواز میکند و در همان حال پاها و انگشتان دراز و سرخ رنگش را به شکل آویزان در زیر پیکرش رها میسازد؛ انگار هر آن آهنگ فرود آمدن دارد. جدای از پرواز، طاووسک شناگر قابل و استادی هم هست.
طاووسک آشیانهی کاسهمانندی دارد که از برگها و ساقههای بلند گیاهان شکل گرفته است. آشیانهاش را نزدیک آب و روی زمین میسازد، البته در جایی که ژرفای آب اندک باشد و پوشش گیاهیاش فراوان. در کنار تالابها و نیزارها، در میان پوشش گیاهی ساحل و کنار رودها، طاووسک بیتوته و گذران زندگی میکند. اشتهای زیادی دارد و دست رد به هیچ خواکیای نمیزند. پرندهای همه چیز خور است. ریشهی گیاهان آبزی و برگها و دانهها را میخورد، و نیز گُلها را. این را دیگر نمیتوانیم به طاووسک ببخشیم. دلش میآید گُلها را بخورد؟ گناه ندارند؟
طاووسک کموبیش پرندهی بومی برخی گسترههای ایران است. آنها را در بخشهای جنوبی دریای کاسپین (خزر)، در همه جای گیلان و نیز در استانهای فارس و سیستان و بلوچستان میشد دید، اما همانگونه که پیشتر گفتیم، اکنون روبه کاهش نهادهاند. در تالابهای خوزستان نیز بودند. از حال و روز کنونی طاووسکهای خوزستان، پس از کمآبی این استان، خبر نداریم.
طاووسکها بزرگترین پرندههای یلوهای هستند که به سبب رنگ آبی مایل به بنفششان به آسانی از دیگر یلوهها و پرندهها شناخته میشوند. گیلانیها به طاووسک «تلگور» میگویند و سیستان و بلوچستانیها آنها را «بیستونی» نام گذاشتهاند. در زبان آذری نیز به نام «سلطان تویوغی» شناخته میشوند. طاووسک را به هر نامی که بخوانیم، زیبا و دلربا است.
*با بهرهجویی از: کتاب «اطلس پرندگان ایران» (سازمان حفاظت از محیط زیست، 1395)؛ تارنمای «دانشنامهی پرندگان ایران».
