سالگرد در گذشت عزت‌الله نگهبان؛ پدر باستان‌شناسی ایران

امروز باد ایزد و بهمن‌ماه ۳۷۵۹ گاهشمار زرتشتی، شنبه 16 بهمن‌ماه ۱۴۰۰ خورشیدی، پنجم فوریه 2022 میلادی

۱۶ بهمن‌ماه سیزدهمین سالروز درگذشت عزت‌الله نگهبان باستان‌شناس سرشناس، بنیان‌گذار موسسه‌ی باستان‌شناسی دانشگاه تهران و استاد دانشگاه است. به او لقبِ پدر باستان‌شناسی ایران را داده‌اند و برخی او را دشمن بزرگ قاچاقچیان و دلالان عتیقه در ایران می‌دانستند.

نگهبان، ۱۰ اسفندماه سال ۱۳۰۴ خورشیدی در اهواز زاده شد. دو سال بیشتر نداشت که پدرش به عنوان نمایند‌ی مردم اهواز در مجلس شورای ملی برگزیده شد و همراه خانواده به تهران آمد. تحصیلاتش را در دبستان جمشیدجم و دبیرستان فیروز بهرام، آموزشگاه‌های زرتشتیان تهران و مدرسه فنی آلمانی در تهران به پایان برد و در سال ۱۳۲۸ در رشته باستانشناسی از دانشگاه تهران دانش‌آموخته شد. او در سال ۱۳۲۹ به موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو رفت و مدرک فوق لیسانس گرفت. در این سال‌ها با راهنمایی رونالد مک‌کان، به بررسی سیر سفال نخودی‌ رنگ در منطقه خوزستان پرداخت و اطلاعات بسیاری در این زمینه گرد‌آوری و در رساله خود تدوین کرد.
مهم‌ترین سهم وی در پیشبرد باستان‌شناسی ایران، ایجاد کارگاه دایمی در دشت قزوین برای فعالیت‌های باستان‌شناختی دانشگاه تهران و تربیت دانشجو در این کارگاه بود. وی با پشتکار فراوان و روحیه خستگی‌ناپذیر، موفق به کسب مجوز و بودجه لازم برای تعمیر کاروانسرای مخروبه محمدآباد شد. این مکان منحصر به‌فرد به کانونی برای پژوهش‌های پیوسته و درازمدت باستانشناسی دانشگاه تهران تبدیل شد که در آن دانشجویان با شرکت در انواع فعالیت‌های میدانی، برای پیشبرد اهداف باستان‌شناسی در ایران تربیت می‌شدند.
او یکی از سرسخت‌ترین مدافعان منظم‌کردن فعالیت‌های مربوط به باستانشناسی بود و بسیاری او را دشمن بزرگ قاچاقچیان و دلالان عتیقه در ایران می‌دانستند. وی در پنجمین کنگره بین‌المللی باستانشناسی و هنر ایران در سال ۱۳۴۷ مقاله‌ای ارایه داد و در آن ماده‌ای پیشنهاد کرد که بر اساس آن خرید و فروش اشیاء باستانی به صورت غیرمجاز و از طریق قاچاق ممنوع اعلام شود و کنگره را ملزم به صدور قانونی در این زمینه کرد. او با ارایه این مقاله، نقش اساسی در تصویب قطعنامه محکوم‌کردن قاچاق و فروش اشیای عتیقه داشت. وی بیشترین میزان طلا را در کاوش‌های باستانشناسی ایران به دست آورده‌ است و کاوش‌های وی در قالب مقاله، گزارش و کتاب، همواره مورد توجه باستانشناسان بوده ‌است.
فعالیت‌های باستان‌شناسی نگهبان باعث شده‌است تا به وی لقب پدر باستان‌شناسی ایران داده شود. از سال 1391 هیات‌مدیره‌ی انجمن علمی باستان‌شناسی ایران، یک تبصره به اساسنامه‌ی خود افزود تا براساس آن و پس از انجام بررسی‌های کامل هر سال و در اسفندماه به یکی از باستان‌شناس پیشکسوت و فعال،‌ نشانی با نام و عنوان «نشان دکتر عزت‌الله نگهبان» پیشکش شود.
دکتر نگهبان ۱۶ بهمن‌ماه ۱۳۸۷ پس از گذران دوره‌ای چند ساله از عوارض بیماری ناشی از تصادف، در ۸۷ سالگی در آمریکا درگذشت.

«باد»، نام بیست‌و‌دومین روز ماه در گاهشمار زرتشتی است. باد، به چم هوا است. در فرهنگ زرتشتی هوا از چهار آخشیج ستودنی و سپندینه مانند آب و آتش و خاک است. در فرهنگ ایران پاک نگهداشتن چهار آخشیج خویشکاری هر انسان است.

در اوستا ایزد وَیو (باد) همراه و همکار ایزدان آب و آتش و خاک است. ایزد وَیو (ایزد «باد» یا «هوا») همواره با ایزد رام آمده است. در اوستای سی‌روزه آمده: «…یاری باد به همه رزم و کارزار برساد. هر که را باد پشتیبان است پیروزی همیشه با اوست.

ایزد وَیو یا ایزد باد همواره با ایزد رام آمده است. نماد این روز در دین زرتشتی گل « بادرنگ بویه» است.” وای یا وایو ”باد” چهره‌ای دوگانه دارد، خوب وبد زیرا باد از هر دو جهان نیک وبد می‌گذرد. او نیکوکار است ودر عین‌حال می‌تواند با نیروی ویرانگر خود همه‌چیز و همه ‌کس را نابود سازد.

در ادبیات پهلوی دارای دو نیمه‌ی بد و خوب است که در اوستا نیمه‌ی نیک او که دشمن دیوان است ستوده شده. ایزد وایو در یشت پانزدهم اوستا به عنوان ایزدی مهم مورد ستایش قرار گرفته و این ستایش تا دوران اشکانی و ساسانی ادامه داشته‌است. در فرهنگ ایران قدیم ایزد یا الههٔ باد است.

این خداوندگار نه تنها برای تمام موجودات زنده روح حیات بوده بلکه روح دنیا و گیتی نیز محسوب می شده است. وایو همچنین هوایی است که در آن تمام موجودات زنده در هنگام مرگ نابود می شوند.

ایزد باد در اوستا چنین گزارش شده: جوینده، نیک‌كردار، چیره‌شونده، پس‌رونده، پیش‌رونده، پاینده‌فر، سخت‌ترین، قوی‌ترین، شكست‌دهنده، موج‌ریزنده، زبانه‌كشنده و ….

سروده‌ی مسعود سعد سلمان، بر پایه‌ی کتاب بندهش

چون باد‌روز، روز نشاط آمد ای نگار

شادی فزای هین و بده باده و بیار

باده است شادی دل پیوسته باده خور

بی‌باده هر چه بینی باد هوا شمار

اندرزنامه آذرباد مهراسپندان (موبد موبدان در روزگار شاپور دوم)

در بخش (نیایش خواندن سرود و ادعیه) از بر کن و به کار نو مَپیوند

اندرزنامه آذرباد مهر اسپندان در سروده‌ی استاد ملک‌الشعرای بهار:

وگر با شدت کار، با داوران / در این روز رو، تا شوی کامران

سزد روز (باد) ار درنگی شوی / نپیوندی امروز کار از نوی