هفته گذشته موزه «گتی ویلا» در لسآنجلس آمریکا نمایشگاهی از 200 اثر ایرانباستان از هخامنشیان تا ساسانیان را به نمایش گذاشت. آثار به نمایش گذاشتهشده از موزههای ایالات متحده آمریکا، اروپا و خاورمیانه، از جمله متروپولیتن، موسسه شرقشناسی شیکاگو، لوور و برلین و همچنین مجموعههای خصوصی گردآوری شده است. در میان این آثار شمیری نسبتدادهشده به اردشیر یکم هخامنشی دیده میشود. در پیِ انتشار این خبر برخی باستانشناسان ایرانی به اصالتِ بعضی از آثار آن شُبهه وارد کردهاند.
موزه گتی ویلا برگزاری این نمایشگاه را از این منظر بااهمیت دانسته که ایران باستان، که از لحاظ تاریخی به نام «پرشیا» شناخته میشود، به مدت بیش از یکهزار سال (نزدیکبه۵۵۰ پیش از میلاد تا ۶۵۰ پس از میلاد) بر غرب آسیا مسلط بود، با سه سلسله بومی ـ هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان ـ که امپراتوریهایی با ابعاد و پیچیدگی بیسابقه را کنترل میکردند. رقبای نظامی اصلی آنها در آن دوران، یونانیان و رومیان باستان بودند که با این وجود، در بسیاری از جنبههای معماری، مذهب و فرهنگِ درباری، تبادلات فعالی با یکدیگر داشتند، همانطور که در آثار هنری آنها نشان داده شده است.
این نمایشگاه که در سه بخشِ هخامنشیان، پس از هخامنشیان (از زمان حمله اسکندر مقدونی به ایران در حدود ۳۳۰ قبل از میلاد) و امپراتوری ساسانی برگزار شده است، قصد دارد با نمایش این گنجینه، تبادلات گسترده ایران باستان با یونان و روم را بررسی کند. آثاری که در معرض دید قرار گرفتهاند، بیان واضحی از هویت سیاسی و فرهنگی این تمدنها هستند که نشان میدهند چگونه هر یک از این تمدنهای ابرقدرت تصویر خود را ساخته و بر رقبای خود چه اثرگذاریای داشتهاند.
جفری اسپایر، متصدی ارشد آثار باستانی در موزه گتی، گفته است: بسیاری از اشیا درخور توجه ایران باستان که نزدیکبه ۱۲۰۰ سال را در بر میگیرند، برای نخستین بار در ایالات متحده به نمایش گذاشته شدهاند.
تورج دریایی، تاریخدان و استاد ایرانشناسی دانشگاه کالیفرنیا، که در آیین گشایش این نمایشگاه حضور داشته است، نیز با انتشار تصاویری از آثار به نمایش گذاشتهشده اشاره کرده که برخی از آنها، مانند خنجر (آکینَکَه یا آکیناکس) زرین منسوب به اردشیر یکم هخامنشی برای نخستینبار دیده میشوند.
نمایشگاه ایرانباستان و جهان کلاسیک قرار است تا ششم اگوست 2022 برابر با ۱۷ امردادماه 1401 خورشیدی، در موزه گتی ادامه داشته باشد. گتی ویلا در سال ۲۰۱۸ همانند چنین نمایشگاهی را برای مصر با عنوان «فراتر از نیل؛ مصر و جهان کلاسیک» برگزار کرده بود.
اصالت شمشیر هخامنشی پرسشبرانگیز شد
برخی باستانشناسان، پژوهشگران تاریخ و زبانشناسان اما با توجه به ناروشن بودن جا و زمان کشف برخی از این آثار، از مانند خنجر طلایی هخامنشی در اصالت آنها شبهه وارد کردهاند.
سهیل دلشاد، پژوهشگر خطوط باستانی، در حساب کاربری خود در توئیتر به کتیبه این خنجر اشاره کرده و با خوانش خطوط آن که در سه سطر و به سه خط و زبان فارسی باستان، ایلامی هخامنشی و بابلی هخامنشی است، نوشته است: «اینکه کتیبه چرا به اردشیر اول نسبت داده شده احتمالا به دلیل املای نام اردشیر در نسخههای عیلامی و بابلی و تفاوت این املا در کتیبههای اردشیر دوم باشد. از همینرو هنوز برای اثبات اصالت این اثر تا به دست آمدن نتایج بررسیهای بیشتر زود است و نیازمند مطالعات دقیقتر است.» او همچنین یادآور شده که «غیر از چند استثناء عمده کتیبههای کوتاه اردشیر اول به چهار زبان نوشته شده است.» (ایسنا، 20 فروردین 1401).
مهرداد ملکزاده، باستانشناس و پژوهشگر تاریخ، نیز درباره خنجر منسوب به اردشیر اول هخامنشی که گفته شده است برای نخستین بار در نمایشگاه «ایرانباستان و جهان کلاسیک» رونمایی شده است، در صفحه اینستاگرام خود نوشته است: «یک اثر جعلی دیگر هخامنشیگون؛ نقوش این نیام بیش از حد شلوغ و اغراقشده است. مقایسه کنید با تیغ و نیام نوع آکیناکس که در نقشبرجسته بار عام تخت جمشید نقش شده و در عین پرکاری و نفاست، دارای سَبک و متانت خاصی است. به نظرم جعلکننده تلاش کرده هرچه عناصر نگارهشناختی دوره هخامنشی را میشناسد روی این نیام اجرا کند. خط میخی پشت آن هم بسیار ناشیانه به نظر میرسد.» (ایسنا، 20 فروردین 1401).
شروین فریدنژاد، تاریخدان و استاد ایرانشناسی دانشگاه فرای برلین آلمان، نیز در اینباره در صفحه شخصی خود در اینستاگرام نوشته است: «هرچند برگزارکنندگان نمایشگاه عجالتا اصالت اثر را تایید کردهاند، اما تا انجام بررسیهای بیشتر و در دسترس قرار گرفتن اطلاعات و دادهای دقیقتر برای تایید جداگانه اصالت هم خنجر و هم کتیبههایش باید اندکی صبر کرد.» (ایسنا، 20 فروردین 1401).
تورج دریایی: نمیتوانم درباره اصالت آکیناکس نظر قطعی بدهم/ بعید است موزه گتی به سادگی گول بخورد
در ادامهی پرسش از اصالت شمشیر آکیناکس (خنجر شاهان هخامنشی) و برخی دیگر از آثار بهنمایش درآمده در موزهی گتی ویلا، تورج دریایی، تاریخدان و استاد ایرانشناسی دانشگاه کالیفرنیا که پیشترعکسی از این خنجر منتشر کرد و نوشت که آکیناکس اردشیر یکم هخامنشی در موزه گتیویلا در شهر لسآنجلس به نمایش درآمده، دربارهی شبههی بهوجودآمده دربارهی اصالت این شمشیر به ایلنا گفت: من تاریخدانم. متخصص این امر نیستم که بتوانم در حوزهای چنین تخصصی نظر قطعی بدهم. البته اگر هم متخصص این کار بودم، از کجا میتوانستم تنها با دیدن این آکیناکس اصالتش را تشخیص بدهم. این کار تخصصی است و متخصصان خودشان را دارد. نمیشود با دیدن اثر حتی از نزدیک به آسانی این کار را انجام داد، چه برسد به اینکه با دیدن یک عکس و از هزاران کیلومتر دورتر بگوییم قلابی است. ضمن اینکه موزهداران گتی، آنقدر ثروتمند هستند که آخرین ماشینهای شناسایی و تشخیص جزییات آثار تاریخی را در اختیار داشته باشند تا با استفاده از آنها، حتی شیوهی چکش خوردن چنین شمشیری را شناسایی کنند. گرچه با همه اینها بازهم تاکید میکنم که من نمیدانم این اثر اصل است یا تقلبی. مطمئن هستم که با عکس هم نمیشود این را متوجه شد. من هم فقط یک تاریخدان ذوقزده از دیدن این آثار هستم که عکسش را منتشر کردم.
وی افزود: بحث و نظر که خیلی خوب است. همینکه چنین بحثی درباره این اثر به راه افتاده و مردم هم شنونده آن هستند، اتفاق خجستهای است. اما نکته این است که چطور یک کارشناس با قطعیت میگوید این اثر تقلبی است؟ البته احتمالا بین آثاری که در هر موزهای نمایش داده میشود، اثری تقلبی هم پیدا شود و گتی هم از این قضیه مستثنی نیست. اما ما نمیتوانیم از راه دور و تنها از روی عکس، اصالت یک اثر را تشخیص دهیم. ضمن اینکه موزههایی هستند که گاهی اشیای قلابی را نگهداری میکنند چون بین صاحبنظران اختلاف است. در اینجور مواقع و با بررسی دقیق هم باز بین کارشناسان درباره اصالت یک اثر اختلافنظر به وجود میآید. در مورد این آکیناکیس هم بعضیها میگویند این شی آنقدر تمیز است که واقعی به نظر نمیرسد. اما موزهای که ۵۰ سال است با اشیای باستانی گوناگون سر و کار داشته و دپارتمانی از کارشناسان و صاحبنظران دارد بعید است به سادگی گول بخورد. اینگونه نیست که نخستینبار یک شی طلای باستانی دیده باشند و از ذوق، دقت به خرج ندهند. در خیلی از موزههای جهان مرسوم است که برخی صاحبنظران، اصالت یک شی را زیر سوال ببرند و جای تعجب هم ندارد. البته این را هم بگویم که گرداننده نمایشگاه گتی به من گفت که این شمشیر واقعا کهن است.
اما دربارهی آنچه مطرحشده که این شمشیر نخستین آکیناکس هخامنشی بوده، باید بگویم که خیر، آکیناکس دیگری را که همانند همین بود، پیشتر در موزهی آلمان نمایش داده بودند. در واقع این خنجر، نخستین نمونهی آکیناکس هخامنشی نیست؛ یک شمشیر دیگر هم پیدا شده که بخشی از نیامش موجود نیست. با اینکه برخی گمانهی تقلبی بودنش را داده بودند، موزه آلمان چند ماه پیش آن را نمایش داد و کتابی هم چاپ کرد. بنابراین، برای دومینبار است که درسه ماه گذشته یک شمشیر هخامنشی را میبینیم. دوباره تاکید میکنم که کسی میتواند در مورد اصالت این آکیناکس نظر دهد که متخصص باشد و از نزدیک آن را دیده و بررسی کند که مثلا بر اساس نوع کوبیده شدن طلایش آیا واقعی است یا نه؟
دریایی در پاسخ به این پرسش ایلنا که درست است که شاید از طریق یک عکس نشود اصالت این شی را سنجید اما برخی، این آکیناکس را با نقشبرجسته بار عام هخامنشی مقایسه کرده و میگویند تفاوتهایی دارند. گفتهاند نقشهای روی این خنجر شلوغ است. نظر شما بهعنوان یک تاریخدان چیست؟ گفت: نظر شخصی من این است که چون نخستینبار است که در سه ماه، با دو آکیناکس که تاکنون ندیده بودیم روبهرو میشویم، چیزی برای سنجش در دست نداریم. یعنی حتی نمیدانیم پژوهش دربارهاش را از کجا آغاز کنیم؟ خیلی فرق است میان زمانی که نقش یک شی را ببینید تا وقتی که خود اثر در دستتان باشد. این مقوله بسیار تازه است و میتوان بسیار در موردش صحبت کرد بدون اینکه بخواهیم به حاشیه برویم. اینکه کسانی بگویند نقش این خنجر بسیار شلوغ است و برای همین واقعی به نظر نمیرسد، شگفت است. خب مگر پیش از این آکیناکس دیگری را دیده بودیم که خلوت یا شلوغ باشد و بر اساسش نظر بدهیم؟ یا در مورد نقشبرجسته بارعام، چقدر آن زمان هنرمند جا داشته که نقش آکیناکس را روی سنگ با ظرافتهایش طرح بزند؟ اصلا آیا آکیناکس اردشیر همیشه جلوی چشم هنرمند آن زمان بوده که بتواند آن را کاملا دقیق بکشد؟ اصلا لزومی به این کار میدیده؟ آیا نقش همه خنجرها در تمام دورهخامنشی یکسان بوده؟ من میگویم نمیتوانیم با این روشنی (:صراحت) درباره تقلبی بودن این شی نظر بدهیم و ترجیح میدهم منتظر شوم تا یک باستانشناس کاردان (قَدَر) همچون آقای «رودیگر اشمیت» یا کسی که کارش فارسیباستان است این آکیناکس را بررسی کند و مثلا بگوید مشکوک به نظر میرسد. عدهای فکر کردهاند چون من عکس را منتشر کردهام، حساسیتی روی آن دارم. خب مگر این شی برای من است که رویش حساسیتی به خرج دهم؟ مگر من اصالت آن را تایید کردهام؟ فقط دلم میسوزد که با این حرفها جریان مهمی را نادیده گرفته و حواسها را به سمت مسایل دیگری پرت میکند.
وی افزود: نمایشگاه گتی دویست شی ارزشمند تاریخی را از دورهی هخامنشیان تا انتهای دوره ساسانیان به نمایش گذاشتهاند. دویست شی شگفتانگیر و خارقالعاده که همتای برخی آنها را تاکنون ندیدهایم. برای نمونه دو پرتره از نرسه شاه ساسانی، مهر مُغانی، یا بشقابهای ساسانی که تاکنون همانندش دیده نشده است. همه در یک نمایشگاه گرد هم آمدهاند. هرکدام از نقطهای گردآوری شدهاند و یکجا در یک موزه برای بازدید همگانی گذاشته شده است. مثلا پرترههای نرسه متعلق به یک خانواده فرانسوی بود که دورشان قاب طلا دارند و در حراج کریستیز فروش رفته بود. یا بشقاب دیگری از دوره ساسانی که طرحی از شکار شترمرغ به دست شاه دارد و چون برای یک کلکسیوندار خصوصی بوده تاکنون دیده نشده بود. اشیایی که از وجود خیلیهایشان تا پیش از این نمایشگاه خبر نداشتیم و برای همین بسیار من را شگفتزده کرد. موزه گتی بسیار ثروتمند است. این موزه اکنون نزدیکبه ۴۴ هزار شی باستانی دارد. در قدیم سیاست این موزه گردآوری آثار رومی و یونانی بوده، اما در یک دههی گذشته، سیاستهای موزه تغییر کرده و دیدگاهشان بیشتر به سمت تمدنهای میانرودان و ایران جلب شده است. آقای «تیموتی پاتس» مدیر موزه گتی که دکترایش دربارهی «میانرودان» (بینالنهرین) در هزاره سوم-چهارم پیش از میلاد بوده، تصمیم گرفت همهی موزه درباره هنر روم و یونان نباشد و بنابراین آغاز کرد به کار روی تمدنهای دیگر از جمله ایران. اما اینبار فراتر رفته و نمایشگاهی را برای پنج/شش ماه برگزار کرده و کتاب نفیسی هم در آلمان از اشیای تاریخی دوره هخامنشی تا ساسانی منتشر کردهاند که دربردارندهی اشیایی بود که پیشتر خیلیهایش را در موزههایی مثل لوور، بریتانیا و آلمان و… دیده بودیم. ضمن اینکه خود موزه گتی بزرگترین کلکسیون «تکوک» (ریتون) ایرانی را دارد.
دریایی یادآور شد: همانگونه که گفتم اینها از چند سال پیش تصمیم گرفته بودند هر دو یا چهار سال یک برنامه درباره هنر تمدنهای باستان برگزار کنند. نخستین موردش به نام «فراتر از نیل» در مورد تمدن مصر بود که بسیار هم باشکوه برپا شد. قرار بود دومین نمایشگاه در مورد ایران باشد که بیماری کووید۱۹ پیش آمد و مدتی به تعویق افتاد. من میدانستم قرار است این آکیناکس در این نمایشگاه ارائه شود؛ از آنجایی که یکی از نویسندگان مقالات این کتاب بودم پیش از بازگشایی رسمی دعوت شدم تا دیداری با برگزارکنندگان نمایشگاه داشته باشم و چون بسیار از برپایی این نمایشگاه هیجانزده بودم در مصاحبهای گفتم خنجری در این نمایشگاه قرار است به نمایش دربیاید که میگویند متعلق به اردشیر یکم است. همین مصاحبه باعث شد که اصلا کلیت این اتفاق به حاشیه برود و همهی بحثها تنها پیرامون خنجر شکل بگیرد. با این همه صحبتهای من در پاسخ به کسی و ادعایی نیست. چون براین باورم باید اصل ماجرا یعنی این نمایشگاه با دویست شی ارزشمندش را ببینیم نه حاشیههای دیگر. این نمایشگاه فرصتی پژوهشی است پر از اشیائی که تاکنون حتا از وجودشان خبر نداشتیم.
بشقاب دوره ساسانی با طرح ماهی و پرندگان دریایی، نمایشگاه ایران باستان گتی
پیکرکی مربوط به شاه دوره اشکانی، نمایشگاه ایران باستان گتی
پرترهای از نرسه شاه ساسانی در قابی از طلا، نمایشگاه ایران باستان گتی
مهر مغانی متعلق به دوره ساسانیT نمایشگاه ایران باستان گتی
یک پاسخ
درباره اردشیر یکم هخامنشی هم چند خط می نوشتید. اکنون ک گفتگو درباره شمشیر پادشاه گرم است، از خودشان هم اندک آگاهی داشته باشیم