درانجیر؛ نمایی دیگر از زیبایی پهنه‌های کویری ایران

درست در  30 کیلومتری شهر زیبای خرانق، در شهرستان اردکان، در استان یزد، یکی دیگر از پهنه‌های کویری ایران نمایان است. آن‌جا را «کویر درانجیر» می‌نامند. درانجیر تا شهر بافق تنها دو کیلومتر دوری دارد.

در استان یزد سه گستره‌ی کویری شناخته ‌شده است. یکی کویر مروست است که پهنایی 500 کیلومتر مربعی دارد؛ دیگری کویر بهادران در جنوب خاوری مهریز و سرانجام کویر اردکان که خود به دو بخش کویرهای زرین‌آباد در شمال خاوری و دیگری کویر ساغند در خاور این شهرستان بخش‌بندی می‌شود.
درانجیر کویری با گستردگی 75 کیلومتر مربعی است، با شهرهای اردکان و بافق دیوار‌به‌دیوار است و با پناهگاه‌ حیات وحش درانجیر سربه‌سر است. هر چهارسوی این کویر کوهستانی است. این کوه‌ها را می‌توان باروهایی گمان بُرد که درانجیر را دربرگرفته است.
آن‌هایی که در یزد به‌ سر می‌برند از دو راه می‌توانند به کویر درانجیر برسند. نخست از یزد به سوی شهر بافق که به بخش جنوبی کویر راه می‌بَرد؛ دیگری از بافق به حسن‌آباد و خرانق که به خاور درانجیر می‌رسد.

از ویژگی‌های کویر درانجیر زمین‌های رُسی آن است که نزدیک به 60 درصد خاک کویر را شکل داده است؛ 40 درصد آن نیز گسترده‌ای نمک‌زاری است. در جنوب درانجیر رودخانه‌ای هست که از کوه‌های هزار سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه به دریاچه‌ای می‌رسد و دلتای بزرگی را شکل می‌دهد. دلتا زمین مثلثی‌شکلی است که از آبرفت رودخانه پدید می‌آید. زمین‌های پیرامون این دلتا قابل کِشت‌ورزی هستند؛ هرچند شوری خاک آن به اندازه‌ای است که می‌توان آن را در رده‌ی خاک‌های گستره‌های خشک جای داد.
در بخش جنوبی کویر درانجیر گیاهان شورزیست، یا شورپسند، دیده می‌شود، اما در بخش شمالی کویر شوری زمین چنان است که پوشش گیاهی شکل نمی‌گیرد و روینده‌ای در آن‌جا دیده نمی‌شود. به هر روی، درون کویر درانجیر بیهوده است که در جست‌وجوی یافتن گیاهان باشیم. آنجا گیاهی به‌چشم نمی‌خورد. اما در پیرامون (:حاشیه‌ی) کویر گیاهان شورپسندی مانند اشنان و گز هست. باز، به همین‌گونه، پوشش گیاهی پیرامون کویر دربردارنده‌ی گیاهانی مانند تاغ، گون، کاکوتی، تره‌تیزک، گل‌گندم، شقایق کوهی، زنبق صحرایی، خارشتر، قیچ، علف شور، کلپوره و نمونه‌های بسیار دیگر است. به آن‌ها انجیر وحشی، درمنه، آویشن و چند گیاه دیگر را می‌توان افزود.
ناگفته پیداست کویری که در درون خود پوشش گیاهی نداشته باشد و چشمه‌ی آب شیرینی در آنجا نجوشد، حیات وحش نیز نخواهد داشت. با این همه، پیرامون کویر درانجیر جانورانی مانند پلنگ، قوچ، میش، کل، خرگوش، کفتار، کاراکال، بُز، روباه و جوندگان زندگی می‌کنند و پرندگانی مانند تیهو، چکاوک بیابانی، زاغ، دلیجه، دودوک و گنجشک‌سانان به پرواز درمی‌آیند و آسمان پیرامون کویر درانجیر را رنگ‌ورویی دل‌پذیرتر می‌دهند. آسمان کویر زیباست و با پرواز پرندگان نیز زیباتر می‌شود. بزمجه‌ و سوسمار خاردُم و مارها نیز از خزندگانی هستند که در کویر درانجیر زیست می‌کنند.
چند سال پیش برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی و سفره‌های زیرزمینی یزد، مسوولان استان را وادار کرد که دشت کویر درانجیر را «ممنوعه» اعلام کنند (تارنمای یزد فردا، شهریور 1396). استان یزد آبِ سطحی ندارد و همه‌ی آب مورد نیاز خود را از منابع زیرزمینی به‌دست می‌آورَد. با کاهش بارندگی‌ها و خشک‌سالی‌هایی که چند سالِ پی‌درپی رُخ داد، یزد نیز مانند دیگر استان‌های کشور با کمبود آب روبه‌رو شد. چاره‌ای که برای این کار اندیشیده شد این بود که برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی تنها دشت آزاد استان (دشت کویر درانجیر) را «ممنوعه» کنند تا سفره‌های زیرزمینی دوباره پُر آب شوند. پیش‌تر اشاره کردیم که پیرامون کویر درانجیر برخوردار از منابع آبی است.
این نیز گفتنی است که برخی از کارشناسان با اشاره به پیشرفت‌های نانو تکنولوژی جهانی، پیشنهاد کرده‌اند که از کویر درانجیر برای برداشت مواد و فلزات کمیاب بهره‌برداری شود (جُستار: ژئومرفولوژی کویر درانجیر- نوشته‌ی محمدرضا جوان و حسن صدوق). چون این کویر نیز مانند بسیاری از پهنه‌های کویری ایران، سرشار از چنین موادی است. این مواد کمیاب، بها و ارزشی تا ده برابر قیمت طلا در بازارهای جهانی دارند. بهره‌برداری از این منابع زمانی می‌تواند انجام بگیرد که پژوهش‌های ویژه و باریک‌بینانه‌ای در آن پهنه‌ی کویری درباره‌ی رسوبات و نوع مواد نهشته‌ها، انجام بگیرد.

* یاری‌نامه: ویکی‌پدیا؛ ایران‌آنلاین؛ جستار: ژئومرفولوژی کویر درانجیر، نوشته‌ی محمدرضا جوان و حسن صدوقی- فصلنامه‌ی جغرافیا، تابستان 1387.