شمار کبوترخانههای ایران در سدههای گذشته افزونتر از آن بوده است که بتوان به سادگی برشمرد. تنها بسنده است بدانیم که در دورهی صفویه هزارانهزار لانهی کبوتر ساخته شده بود و هر کبوترخانهای دستِ کم 6 هزار کبوتر را در خود جای میداد. نمونهای از آن سازهها را در وَلاشان میشد دید و هنوز هم بازماندههایی از آن هست و از دیدنیهای آنجاست.
وِلاشان با جنوب باختری شهر اصفهان 12 کیلومتر فاصله دارد. اکنون ولاشان از محلههای شهر دُرچه شناخته میشود. شاید نام ولاشان از شمار واژگان اشکانی باشد و برگرفته از نام بلاش اشکانی. در زمان این پادشاه، ولاشان جایی برای شکار و گردشهای او بوده است. به هر روی، ولاشان دیرینگیای بسیار و تاریخی کهن دارد.
همینکه به ولاشان پا میگذاریم کبوترخانههای آن بیش از هر سازهی کهن دیگری نمایان میشود. این برجها مجموعهای به هم فشرده (:متراکم) را میسازند و دیرینگی آنها به دورههای صفویه، افشاریه و قاجاریه بازمیگردد. همهی آنها هم خوشبختانه ثبت ملی شدهاند. میگویند که در گذشته مردم ولاشان آیین و رسمی داشتند بدینگونه که هر نودامادی باید به مردم روستا کمک میکرد تا سالی یک کبوترخانه بسازند. بدینگونه شمار برجهای کبوترخانهای ولاشان سالبهسال بیشتر و بیشتر میشد. در آن زمانها 30 کبوترخانه در این روستای کهن و محلهی کنونی وجود داشته و اکنون از آن شمار نزدیک به 20 کبوترخانه بهجا مانده است. نام برخی از آنها که مالکان خصوصی دارند، چنین است: مرادی، امینی، ترکیها، لکلک، داوطلب، ترکیان و نامهای دیگر. گویا در ولاشان کبوترخانهها را میتوان خریدوفروش کرد.
برجهای کبوترخانهای ولاشان دایرهوار ساخته شدهاند. لانههای چهارگوش برای زندگی کبوتران در استوانهی مرکزی سازه جای گرفته است. برای اینکه کبوتر به آسانی درون این لانه بشود یا از آن بیرون بیاید، قالبی در لبهی لانه کار گذاشته شده است. ساختمایه (:مصالح) برجها نیز از خشت و گِل است. دری نیز در پایین برج دیده میشود که از آن برای بیرون بُردن کودها استفاده میشده است. این کار تنها یکبار در سال انجام میشد و در ماههای دیگر بسته بود. یک بخش دیگر سازه پلکان مارپیچ آن است که از آن برای رفتن به بخش فرازین برج استفاده میشده است. یک ویژگی مهم مجموعه برجهای ولاشان نزدیکی بسیار آنها به هم است. نزدیک به 20 برج بهجا مانده در یک ردیف و کنار هم ساخته شدهاند.
این نیز گفتنی است که کبوتران برجها در دو فصل آغازین سال که هوا گرم است، از دانههایی مانند گندم، جو، برنج، ارزن و علفها استفاده میکردند و در دو فصل سرد سال خوراک و دانهی آنها به دست مالکان برجها بالای سقف کبوترخانه ریخته میشد.
در سال 1392 خورشیدی، گزارشی با عنوان «کبوترخانههای ولاشان، بهشت معتادان» منتشر شد (خبرگزاری ایسنا، 9 تیرماه 1392) که در آن اشاره شده بود که درون برج پُر از سرنگ و زَرورق سیخ و آمپولهای تزریق و ابزار معتادان مواد مخدر شده است! گویا معتادان و ولگردان از فضای خُنک و خلوت برج استفاده میکردند تا در آنجا بیتوته کنند. از سوی دیگر، شکارچیان نیز در نزدیک کبوترخانههای ولاشان سرگرم شکار بودند و صدای تیراندازی آنها کبوترها را فراری میداد. این کار سبب درگیری مالکان برجها و شکارچیان میشد (گزارش ایسنا). چندی پس از آن شورای شهر دُرچه تصمیم گرفت محلهی ولاشان را منطقهای گردشگری بنامد. برای این کار رسیدگی به وضعیت اسفبار کبوترخانههای ولاشان بایستگی داشت. با این همه، گزارش سال گذشتهی یکی دیگر از خبرگزاریها چنین بود: «برجهای کبوترخانهی ولاشان در حال تخریب است» (گزارش 29 تیرماه 1400، خبرگزاری پانا). در این گزارش خواسته شده است که شهرداری و میراث فرهنگی برجهای کبوترخانهای ولاشان را از نابودی نجات دهند. نمیدانیم کارهایی که پس از آن انجام شده است، چگونه بوده است و آیا باززندهسازی و پیراسته شدهاند یا نه؟
*با بهرهجویی از: تارنماهای ویکیپدیا و گزارش خبرگزاری ایسنا.
