زمانی که به سازه‌هایی هم‌مانند کبوترخانه‌ها می‌نگریم و با ساز و کار آن‌ها آشنا می‌شویم، شاید نخستین اندیشه‌ای که به سراغ ما می‌آید این است که نیاکان‌مان به نگاهبانی از زیست بوم و زندگی پیرامون‌شان اهمیت بسیار می‌دادند و در همان حال کمک به جانداران سودمند را از یاد نمی‌بردند. بدان سبب که سازه‌هایی که در سده‌های گذشته برآورده‌اند کوچک‌ترین آسیبی به محیط زیست نمی‌زند. آن سازه‌ها هم به کمک زندگی انسان می‌آمدند و هم بخش‌هایی داشتند که پرندگان و جانداران را پناه می‌داند. «کبوترخانه‌های مبارکه» جایی از آن گونه بوده است: به کار کشاورزی یاری می‌رساندند و آشیانه‌ای نیز برای کبوتران بودند.
مبارکه شهرستانی در 45 کیلومتری جنوب باختری اصفهان است. این شهر و پیرامونش سرشار از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری است. به‌ویژه از برج‌های کبوترخانه‌ای آن باید یاد کرد. این سازه‌ها نزدیک به 20 عدد هستند و 10 قلو و 18 قلو ساخته شده‌اند؛ سازه‌هایی که بی‌هیچ گمانی باید آن‌ها را شاهکاری کم‌مانند از هنر مهرازی (:معماری) ایرانی دانست.
یکی دیگر از کبوترخانه‌های شهرستان مبارکه در روستای کهن کینو (که اکنون قهنویه می‌نامند) دیده می‌شود. از ساخت این برج دو سده می‌گذرد و نمایی زیبا دارد. کینو (قهنویه) اکنون یکی از محله‌های شهر مبارکه است و گوشه‌ای است که تاریخ دور و درازی را در دل خود نهفته است. به هر روی، بیش‌تر کبوترخانه‌های مبارکه بازمانده از روزگار قاجاریه هستند. ویژگی آن‌ها نیز در چند قلو بودن آن‌هاست. از این دید در سراسر ایران یگانه و بی‌مانند به‌شمار می‌روند؛ هرچند یک نمونه از کبوترخانه‌ها در روستای کلیسان، از بخش‌های پیربکرانِ شهرستان فلاورجان (در استان اصفهان) هست که 36 قلو و نمایان‌تر از کبوترخانه‌های چندقلو مبارکه است. آن سازه را چهل‌برج کلیسان نیز می‌نامند و دیرینگی‌ای شاید 450 ساله دارد. از این کبوترخانه‌ی شگفت‌انگیز باید جداگانه یاد کرد.
کبوترخانه‌های مبارکه، مانند بسیاری دیگر از سازه‌هایی از این دست، به شکل استوانه‌ای با پنجره‌های خشتی شبکه‌شبکه‌ای ساخته شده‌اند. در درون آن‌ها نیز هزاران آشیانه برای کبوتران دیده می‌شود. ساخت‌مایه‌ی (:مصالح) به‌کار رفته در آن‌ها نیز خشت و چینه و آجر است؛ همان مصالحی که از زیست‌بوم گرفته شده‌اند و بهره‌جویی از آن‌ها کوچک‌ترین آسیبی به طبیعت نمی‌زند. در این ساخت‌وساز همه چیز برگرفته از پیرامون زندگی انسان است. مهرازانی (:معمارانی) که چنین سازه‌هایی را پدیدآورده‌اند آگاهی‌های ژرف و باریکبینانهای از طبیعت و راز و رمز آن داشته‌اند و چیزی نساخته‌اند که زیست‌بوم انسان را دچار آسیب و ویرانی کند؛ کاری که شوربختانه در زندگی کنونی به آن توجه نمی‌شود.
کبوترخانه‌ها همان‌گونه که بارها گفته شده، برای کارهای کشاورزی سوددِه بودند. هرچند اکنون این سویه (:جنبه) از کارکرد کبوترخانه از اهمیت افتاده است، اما می‌توان این سازه‌های خوش‌آب‌ورنگ را باززنده‌سازی کرد و در کار و رونق صنعت گردشگری از آن‌ها بهره بُرد. از سوی دیگر، کبوترخانه‌ها ما را با شیوه‌ی گذران و زندگی مردمان این سرزمین در سده‌های گذشته بیش‌تر آشنا می‌کنند و از این‌رو در خور پژوهش و نگهداری هستند. کبوترخانه‌های تاریخی همان اندازه اهمیت و ارزش دارند که سازه‌های کهنی مانند کاروانسراها، کاریزها، آب‌انبارها و نمونه‌های دیگر.
خوشبختانه کبوترخانه‌های شهرستان مبارکه ثبت ملی شده‌اند و با باززنده‌سازی آن‌ها در سال‌های 1396 و 1397 خورشیدی، کوشش‌هایی نیز برای ثبت جهانی آن‌ها انجام گرفته یا وعده‌ی انجام آن را داده‌اند (گزارش خبرگزاری ایسنا، آبان 1401). ثبت جهانی سازه‌های کبوترخانه‌ای چندقلوی مبارکه که بسیار کم‌مانند هستند، جهان را با گوشه‌ی دیگری از هنر مهرازی ایران آشنا‌تر می‌سازد.
در استان اصفهان کبوترخانه‌های فراوانی هست که تاکنون 89 عدد از آن‌ها ثبت ملی شده‌اند. این کبوترخانه‌ها یا به شکل مکعب یا دایره‌وار ساخته شده‌اند. در بخش‌های شمال خاوری و جنوب اصفهان کبوترخانه‌ها دایره‌ای هستند و در شهرستان‌های خوانسار و گلپایگان به شکل مکعبی. بیش‌ترین کبوترخانه‌های اصفهان در شهرستان‌های مبارکه، فلاورجان، شهرضا، خوانسار و گلپایگان ساخته شده‌اند.
*با بهره‌جویی از تارنماهای: ایسنا؛ اشکان‌نیوز و ویستا.
