در سدههای گذشته سرتاسر آذربایجان شرقی و غربی آکنده از سازههای زیبای کبوترخانهای بود. دگرگونی در ساختار کشاورزی و بهرهبردن از کودهای شیمیایی در کارهای کشتوورز، کبوترخانهها را از نگاهها دور کرد و این برج و سازههای شگفتانگیزِ مهرازی (:معماری) ایران کموبیش بیتوجه رها شدند و کار درخوری برای باززندهسازی آنها انجام نگرفت. یکی از دیدنیترین کبوترخانههای ایران که ساختار آن بهتمامی با دیگر کبوترخانهها جدایی دارد، کبوترخانهی صخرهکند مراغه است.
شهرستان مراغه در جنوب غربی استان آذربایجان شرقی است و در کنار رودخانهی صوفیچای و در خاور دریاچهی ارومیه پدیدار است. این شهر زیبا با کوه سهند همسایه است. کبوترخانههایی که در مراغه بهجا مانده اکنون حال و روز خوبی ندارند و نیاز به باززندهسازی آنها آشکار است. برخی از برجهای کبوترخانهای مراغه به این نامها شناخته میشوند: داشآتان در روستایی به همین نام با سازهای هشتگوشهای؛ اسفستانا در روستای اسفستانج با مهرازی (:معماری) دایرهای؛ موردو در روستای مردق که سازهای چهارگوشهای است؛ کیمینآوا در روستای کمالآباد با سازهای هشتگوشهای و شمار دیگر که همگی از دورهی قاجار بازماندهاند. یکی از مهمترین کبوترخانههای مراغه «صخرهکند» نام دارد که در روستای تازهکند ساخته شده است. این کبوترخانه برجی چهارگوش است که از دورهی تاریخی قاجار بازمانده است. مهمترین آگاهی دربارهی این کبوترخانهی صخرهکند از پژوهش دکتر سعید ستارنژاد، باستانشناس، بهدست آمده است. رهآورد پژوهشی او و همکارانش در جُستاری علمی چاپ شده است. بررسی کوتاه این نوشتار نیز برگرفته از همان جُستار است.
روستای تازهکند ناحیهای کوهستانی و دشوارگذر است و هوایی سرد و خشک دارد. رودخانهی صوفیچای از 200 متری این روستا گذر میکند. در گسترهی باختری روستا، مجموعهای دستکند دیده میشود. این مجموعه در دامنهی تپه است. مردم روستا به آن «داشلی قوشخانا» میگوید که در زبان تُرکی معنی کبوترخانه را میدهد. پیداست که ساختار و ساختمایهی (:مصالح) این کبوترخانهها با دیگر کبوترخانههای ایران جدایی بسیار دارد و صخرهکند است.
مهرازی صخرهکند گونهای ویژه از مهرازی است که در آن از هیچ ساختمایهای برای تولید فضا بهره بُرده نمیشود و با کنار زدن صخرهها بهدست انسان، فضایی در بستر کوه و سنگ شکل میگیرد. این مهرازی در دهکدهها، خانهها، نیایشگاهها، دژها و نمونههایی دیگر، دیده میشوند. همهی آنها نیز در دل صخره و سنگ کنده شدهاند.
کبوترخانهی صخرهکند مراغه 200 متر پهنا و 10 متر درازا دارد و در همسایگی باغهای پیرامون خود است. دهانهی آن دایرهشکل است و درون کبوترخانه شکافهایی دیده میشود. کبوتران در این دهانههای کوچک آشیانهی خود را ردیفبهردیف ساختهاند. بیش از 400 لانهکبوتر درون این فضا شناسایی شده است. دریچههایی نیز درون کبوترخانهی صخرهکند هست که برای برآوردن (:تامین) روشنایی بهکار میآیند.
کبوترخانهی صخرهکند مراغه با کوشش توانفرسایی شکل گرفته و مالکیت آن در اختیار اربابان پیشین بوده است. مردانی که کارهای اربابان را انجام میدادند، رسیدگی به کبوترخانه را هم بردوش داشتند. از دههی چهل خورشیدی بود که به سبب استفاده از کودهای شیمیایی و دگرگونی ساختار کشاورزی ایران، سازههای کبوترخانهای رو به ویرانی گذاشتند. کبوترخانهی مراغه نیز از نگاه افتاد و رو به ویرانی گذاشت؛ افزون بر اینکه هوازدگی و فرسایش نیز در ویرانی بخش بسیاری از این کبوترخانهی صخرهکند نقش داشته است.
گفتنی است که کبوترخانهی صخرهکند روستای تازهکند در بررسیای از سوی باستانشناسان، در سال 1394 خورشیدی، شناسایی شد. شناخت این کبوترخانهی صخرهای شگفتی آشنایان با سازههای کبوترخانهای ایران را برانگیخت و نمونهای یگانه (:منحصر بهفرد) از این فضاها را نمایان ساخت.
*یارینامه: جُستار: «پژوهشی در کبوترخانهی صخرهکند روستای تازهکند قشلاق، شهرستان مراغه»، نگارش سعید ستارنژاد و دیگران (چاپشده در دوماهنامهی پژوهش در هنر و علوم انسانی- شماره 8، اسفند 1396).
** جستوجو برای یافتن عکسی از کبوترخانهی صخرهکند مراغه به نتیجهی روشنی نرسید.