«چغامیش» با تمدنی چندین و چند سده‌ای، از شگفتی‌های روزگاران باستانی ایران است. جایی است که نخستین نشانه‌های خط و نوشتار در آن پیدا شد و آثاری از هزاره‌های بسیار دور به‌دست آمد تا آگاهی‌های انسان کنونی از تمدن‌های از یادرفته‌ی تاریخی فزونی بیش‌تری بگیرد و دریچه‌هایی به روی شناخت انسان باستانی فلات ایران گشوده شود.
چغامیش در جنوب شهر دزفول پهنه گشوده است؛ درست در جایی که میانه‌ی دو شهر کهن شوش و شوشتر جای می‌گیرد. این تپه‌ی بزرگ آکنده از نشانه‌های تمدنی است و دیرینگی آن به روزگاران پیش از اختراع خط می‌رسد.
در میان سال‌های 1341 تا 1345 خورشیدی بود که کاوش‌های علمی و باستان‌شناسی در چغامیش آغاز شد و سپس در سال‌های پس از آن ادامه یافت. این کار از سوی باستان‌شناسان ایرانی و موسسه خاوری دانشگاه کالیفرنیای آمریکا انجام پذیرفت. فصل مشترک کاوش، در میانه‌ی سال‌های 1969 تا 1970 میلادی بود.
در حفاری‌ها، گورستانی تازه پدیدار شد که دیرینگی آن به دوران ساسانیان بازمی‌گشت. از دوره‌ی هخامنشیان و اشکانیان نیز آثاری مانند پیکره‌ی گاوهایی (همانند سرستون‌های تخت‌جمشید) پیدا شد. از دوره‌ی ایلامی نیز کشف‌شده‌ها پُرشمار بود؛ به‌ویژه راه‌های سفالی آبی آن دوره و تندیس‌های کوچک و بزرگ. نشانه‌هایی از شهری باستانی، ساخته‌شده از خشت پخته نیز به‌دست آمد. سندی که از دریانوردی در چغامیش کشف شد کهن‌ترین نشانه از این دست است. آن سند، گویچه‌ای است که ساخت آن به دوران پیش از پیدایش خط می‌رسد.
هم‌چنین کهن‌ترین سند درباره‌ی موسیقی جهان در چغامیش کشف شد. این سند از آنِ هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد است و مُهری‌ست که نوازندگانی را تصویر کرده است. این مُهر را «کهن‌ترین سند اجرای کنسرت موسیقی در جهان» می‌دانند.
در کاوش‌هایی که از سال ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ توسط موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو انجام گرفت، مُهری به دست آمد که یکی از سندهای مهم تاریخ تکامل موسیقی در تمدن انسان به‌شمار می‌رود. این مهر از سوی دو باستان‌شناس از دانشگاه شیکاگو به نام‌های پیناس دلوگاز (pinhas delougaz) و هلن کانتور (Helene Kantor)کشف و در گزارش کاوش آن‌ها معرفی شد. در این گزارش چنین آمده است:
«این تصاویر با توجه به ارزشی که از نظر هنری و آگاهی ما نسبت به زندگی این دوران دارند از ارزش‌های والایی برخوردارند و به‌راستی نخستین یافته‌های بشری هستند که ارزش جهانی دارند. یکی از این نمونه‌ها، نخستین سندی است که بشر از موسیقی به شکل سازمان یافته دارد. دراین تصویر گروهی نوازنده نشان داده می‌شوند که در حقیقت پیشرو و نخستین شکل ارکسترهای امروزی را مجسم می‌کند».
انبوه سفال‌هایی که از دوره‌ی پیدایش خط در چغامیش به‌دست آمده به‌راستی کم‌مانند است. پس می‌توان چغامیش را یکی از جاهایی دانست که نخستین روش‌های نوشتار (:کتابت) در آن ثبت شده است. این نوشتارها هشت‌هزارسال دیرینگی دارند. اندازه‌ی آن‌ها میان 7 تا 10 سانتی‌متر است. نزدیک به 270 گل‌نبشته نیز در چغامیش کشف شد. بیش‌ترین آن‌ها درباره‌ی دادوستدهای مالی و اقتصادی مردمان چغامیش با شهرها و تمدن‌های همسایه است و از دید تاریخی و تمدنی ارزش فراوانی دارند.
برخی کاسه‌های کشف شده در چغامیش به نام لبه‌واریخته شناخته می‌شوند. این کاسه‌ها طرح خشنی دارند. گویا از آن‌ها به عنوان پیمانه یا ظرف‌های روزانه استفاده می‌شده است و در سال‌های پایانی سده‌ی چهارم پیش از میلاد تولید می‌شده‌اند. اما از مهم‌ترین ظرف‌های کشف‌شده در چغامیش، ظرفی نیمه‌مخروطی است با دو دسته که نقش‌های کنده‌کاری‌شده‌ای بر روی آن دیده می‌شود. این نقش‌ها مردی ماهیگیر در یک‌سو و دو جانور و ماری را در دیگر سوی ظرف نمایان می‌سازد.
نقش‌های کنده‌شده بر روی سفال‌ها و کاسه‌ها و گوناگونی آن‌ها بیش از آن است که بتوان یکایک برشمرد. آن نقش‌ها از جانوران گرفته تا انسان و نگاره‌های خیالی از موجودات ناشناخته است که همگی سرگرم کار و دادوستد هستند. گیاهان نیز با شمارگان بسیار جای برجسته‌ای در نقش‌کاری‌های چغامیش دارند و همگی هنر والای مردمان آن تمدن کهن را گواهی می‌دهند. ریزبینی در ساخت آن‌ها هر نگرنده‌ای را شگفت‌زده می‌سازد.
حریم چغامیش درگذشته پهنه‌ورتر از اکنون بود. دست‌درازی‌ها و ساخت‌وسازها گستردگی امروزی آن را کاهش داده است. این گنجینه‌ی دیرینه آگاهی‌های روشن و بی‌خدشه‌ای از دوران هفتمین هزاره‌ی پیش از میلاد تا زمان شکوفایی و آغاز تمدن شوش را پدیدار می‌سازد. از این‌رو در اهمیت و ارزش آن برای تاریخ جهان گمانی نیست. این اهمیت از آن رو نیز هست که نشان می‌دهد چگونه انسان کهن از دوران پیش از تاریخ به دوره‌ی آغاز نوشتن گام گذاشته است.
این که اکنون چغامیش چه وضعیت و حال‌وروزی دارد، موضوعی بیرون از بررسی کوتاه کنونی است.
*یاری‌نامه: خبرگزاری ایرنا؛ تارنمای آرت‌نویس؛ تارنمای دزفوری؛ ویکی‌پدیا
با دیگر پهنه‌های باستان‌شناسی ایران در نشانی زیر آشنا شوید:
