قلعه جهانآباد سرخه در استان سمنان یکی از بیشمار دژهای سرزمین ایران است که شوربختانه پدیدههای طبیعیای همچون سیل از سویی و دستیازیهای سوداگران گنج و بی توجهی مسوولان از دیگرسو روزبهروز به ویرانی آن دامن میزند.
به گزارش خبرگزاری فارس، دیرینگی تاریخی بسیار کهن ایران سبب شده است تا شاهد دورههای فرمانروایی حاکمان گوناگون در جایجای خاک خود باشد و این امر همواره فراز و نشیبهایی ایجاد کرده است. در هر گوشه از کشور، آثار و نشانههای بسیاری از پیشینه تاریخی مردم ما وجود دارد که هر کدام از آنها داستانهایی بسیار برای گفتن خواهند داشت. دژها (:قلعهها) اما روایتی متفاوت دارند؛ هر کدام از آنها، روزگاری محل حکمرانی یا دژی سخت و نفوذناپذیر برابر تجاوز دشمنان بودهاند و در درازای تاریخ خود، بسیاری از مردم را از گزند حمله بیگانگان در امان نگه داشتهاند و به گونهای کارکرد اجتماعیشان ورای همه ویژگیها خودنمایی میکند.
این دژها امروز در شماری از شهرهای کشور، به مقصدی جذاب و خاطرهانگیز برای سفر تبدیل شدهاند و در استان سمنان کمتر از این زاویه به آنها نگریسته شده است. سرخه نیز به شوند (:علت) جای گرفتن در مسیر ارتباطی شرق و غرب، همواره در روزگاران گوناگونی مورد یورش دشمنان بوده است؛ از اینرو، مردم دژهای مختلفی برای نگاهداری از خود ساخته بودند؛ ازجملهی این دژها قلعهی «جهانآباد در جنوب شهر سرخه است
دژ تاریخی جهانآباد در روستایی به همین نام در جنوب سرخه جای دارد. این دژ با دارا بودن برج و باروهای زیبا و معماری خاص حاشیهی کویر با ساختمایههایی (:مصالحی) مانند خاک، گل و خشت سازه شده و تا سه دهه گذشته مورد استفاده بوده است.
کارشناسان کارآزموده میراث فرهنگی و گردشگری، قلعهی جهانآباد سرخه را «ارگ بم کوچک» میدانند و میگویند: این دژ شاهکار ناشناختهای است که از هرگونه آسیب باید نگاه داشته شود.
بخشهایی از این قلعه در سالهای اخیر به علت حوادث طبیعی نظیر بارشهای شدید ریزش کرده و تخریب شده است.
کاوشگران و جستوجوگران گنج هم در سالیان گذشته جایجای این قلعه را حفاری کردهاند و مسوولان عقیده دارند که «شایسته است این قلعه برای بازدید گردشگران محافظت شود».
شاهکاری ناشناخته؛ در حال ویرانی
حسین ترحمی، پژوهشگر و مشاور فرهنگی و گردشگری اما میگوید: قلعه تاریخی جهانآباد سرخه میتواند یکی از بناهای مهم برای بازسازی باشد؛ این قلعه تاریخی با سازههای درون آن یک مجموعه تاریخی جذاب در سرخه بوده که به علت عدم توجه در حال تخریب است.
او میافزاید: «بحرالعلومی»، مدیرکل اسبق میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان سمنان این قلعه تاریخی را «ارگ بم کوچک» دانسته و گفته بود که این قلعه شاهکاری ناشناخته محسوب میشود.
این پژوهشگر با بیان اینکه این قلعه شوربختانه در حال ویرانی است،یادآوری میکند: «با بازسازی این قلعه، یکی از جاذبههای بکر استان سمنان و منطقه سرخه در معرض بازدید گردشگران قرار میگیرد».
حفاریهای غیرمجاز و نظارتی که نیست!
دکتر «عبدالرفیع حقیقت» در کتاب «شناسنامه آثار تاریخی کومش استان سمنان» مینویسد: «قلعه شمالی سارو در سمنان بر اثر گذشت زمان و بروز سوانح طبیعی و همچنین خرابکاری افراد تنبل و زودباور در پی دست یافتن بهاصطلاح گنج بیرنج تا اندازهای ویران گردیده ولی اسکلت محکم آن ابهت خاصی به این دره پر از سکوت خالی از سکنه بخشیده است» (حقیقت، ۱۳۷۹: ۶۸-۶۷)؛ اما این جستوجوگری برای رسیدن به اشیای قیمتی و زخم بیل و کلنگ بر پیکر برخی قلعههای تاریخی، گویا سرنوشت محتوم آنهاست.
در مسیر دسترسی خاکی به قلعه تاریخی «جهانآباد» در روستایی در جنوب سرخه که پیش بروید، ابتدا زیباییهای این اثر تمدنی شما را شیفتهی خود میکند و بعد که نزدیکتر شوید، کمی در اندوه ویرانی فرو خواهید رفت.
بارندگیها و سیلابهای چند سالهای گذشته از نقطه ورود به دژ، شاهد حفاریهای غیرمجاز بیشماری خواهید بود و جایجای قلعه برای یافتن اشیای قیمتی حفاری شده است.
حفاران در نبود نظارتهای لازم از سوی دستگاههای مسوول، آسیب جدی به بدنه قلعه زدهاند؛ عمق حفرهها در بیشتر نقاط به پنج تا شش متر میرسد و این نشانگر آسودگی خاطر قاچاقچیان در کندوکاوها است.
افزونبر آسیبی که به بدنه و بستر دژ زده شده، دیوارهای آن هم در نقاط گوناگونی مورد حفاری و تخریب قرار گرفته است.
سوداگران اشیای قیمتی دیوارهای قلعه را هم شکافتهاند و حفاریهای غیرمجاز پرشمار در بستر قلعه خودنمایی میکند.
قاچاقچیان بدون دغدغه، حفرههای عمیق و با عرض درخور توجه حفر کردهاند و اکنون پرسش این است که چرا و چگونه این اتفاقات رخ داده است؟!
مرمت قلعه؛ از توان دولت خارج است!
مرمت نکردن سازهی قلعه جهانآباد در درازای سالیان گذشته، آن را در برابر بارشها و وقایع طبیعی آسیبپذیر کرده؛ اما مسوولان میراث فرهنگی میگویند آغاز عملیات مرمت قلعه از توان دولت خارج است.
این سخنان در حالی مطرح میشود که مردم و دوستداران میراث فرهنگی، خواستار اقدام جدی برای جلوگیری از ویرانی قلعه جهانآباد هستند.
کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان سمنان در پاسخی که خبرگزاری فارس آن را درخواست کرده است، نوشتهاند: «قلعه تاریخی روستای جهانآباد شهرستان سرخه یکی از قلاع با کاربری و ساختار فنی نظامی و مسکونی مربوط به دوران صفوی و تیموری است که در سال ۱۳۹۷ پس از انجام مطالعات و بررسی معماری و پیشینهشناسی بهعنوان یک اثر واجد ارزش شناخته شد.»
آنها میگویند: «با عنایت به وسعت قابل توجه اثر مذکور، محل استقرار و میزان تخریب و آسیبهای وارده بر اثر نزولات جوی و دستاندازی حفاران غیرمجاز، مرمت و ساماندهی اولیه این اثر تاریخی، در حدود اقدامات استحفاظی بالغ بر بیش از 20 میلیارد ریال برآورد شده است.»
کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان سمنان یادآوری میکنند: «با شرایط اقتصادی، تخصیص اعتبارات و تعداد بیش از ۸۰۰ اثر و ابنیه تاریخی واقع در استان پهناور سمنان که هر یک به فراخور جایگاه، ارزشها و ابعاد جهانی خود لزوماً باید از آنها صیانت و پاسداشت شایسته صورت گیرد، آغاز عملیات مرمت در بنای موصوف امری دشوار و خارج از توان بخش دولتی پیشبینی میشود.»
در ادامه پافشاری شده است: «گذشته از این، قلعه روستای جهانآباد حائز حدود بیش از ۱۰ نفر مالک خصوصی بهصورت مشاعی بوده و پلاک در اختیار دولت یا بخش عمومی به شمار نمیرود؛ ضرورتا اولویت حفاظت، مرمت و احیای اثر بر عهده مالکان بوده و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی مطابق ضوابط و مقررات جاری، تنها امکان ارائه مشاوره کارشناسی و فنی، نظارت بر اجرای مرمت و حمایتهای مالی در قالب مشارکت در مرمت بناهای تاریخی تحت مالکیت بخش خصوصی را دارد.»
کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان سمنان همچنین میگویند: «پس از درخواست و تعیین میزان آورده و مشارکت مالکان بخش خصوصی پلاک و طی مراحل اداری، با نظر مساعد معاونت میراث فرهنگی کشور، امکان تخصیص از سوی ستاد وزارتخانه وجود خواهد داشت.»
همچنین در ادامهی این پاسخگویی عنوان شده که با پافشاری بر تاکید بر ارزشها و شاخصههای معماری و تاریخی قلعه روستای جهانآباد، این اداره کل و وزارتخانه متبوع مطابق وظایف ذاتی مندرج در قانون، در چارچوب اعتبارات ابلاغی و ضوابط آمادگی دارد تا همکاری و کمکهای فنی و کارشناسی را برای حفاظت بهینه از این اثر به مالکان ارائه دهد.