دره گاهان؛ گستره‌ای دیگرسان میان دیواره‌هایی بلند

شماری از دره‌های فرعی به دره‌ای اصلی می‌پیوندند و «گاهان» را شکل می‌دهند؛ دره‌ای در میان کویری کم‌آب. اما دره گاهان میانه‌ای با خشکی و کم‌آبی کویر ندارد. پهنه‌ای است دیگرگون با آنچه از کویر دیده‌ایم. چشمه‌ها در آن جاری است و آبشاری که از بلندا فرو می‌ریزد و زمین را سیراب می‌کند. دره گاهان با «شیرکوهِ» برف پوش فاصله‌ای ندارد و خود بخشی از آن است. سنگ‌ها و دیواره‌ها به این دره شکلی دیگرسان داده‌اند و از آن جایی کم‌همتا و یگانه ساخته‌اند.

گاهان نام بسیار زیبا و دل‌انگیزی است و یادآور بخشی ارج‌مند از فرهنگ ایران. اما چرا این دره را «گاهان» می‌نامند؟ می‌گویند این دره در گذشته‌ها جایی برای سرور و شادمانی و برپایی جشن‌ها بوده است. در چه زمانی؟ به درستی پیدا نیست؛ جز آنکه بپنداریم در روزگارانی که مردم آن‌اندازه آسوده بوده‌اند که چشن برپا کنند و شادمان باشند. آن جشن‌ها در این دره سبب شده است تا دره را گاهان بنامند. «گاه» در زبان فارسی به معنی «شادی» است. پس دره گاهان یعنی دره‌ی شادی‌ها.

این دره در جنوب خاوری شهر تفت، در استان یزد، میان دیواره‌های بلند، گسترده است؛ در جایی‌که به آن «شیرکوه» می‌گویند. آنجا دل کویر است اما نشانی از خشکی و کم‌آبی ندارد. آب‌وهوایش ییلاقی است و دلپذیر. سراسر شیرکوه و پیرامون آن زیباست؛ قله‌ای با بلندای 4050 متر، پُربارش و پوشیده از برف.
هزاره‌ها و سده‌ها زمان بُرده است تا دره گاهان بدین‌گونه که می‌بینیم، شکل بگیرد. آنجا دره‌ای اصلی است و چند دره‌ی فرعی. آب‌های جاری از دامنه‌های شیرکوه سرازیر می‌شوند و در این دره راه می‌سپارند.
دره گاهان چند دره‌ی فرعی دارد: یکی «دره بادگز» است که از کنار جاده‌ی تفت آغاز می‌شود و پایان آن، با آغاز دره گاهان، یکی است. بادگز دره‌ای بسیار زیباست. در فصل بهار خودنمایی دیگری دارد و پوشش گیاهی گوناگونی. صخره‌های آن بلند است و سرتاسر آن‌را یک ساعته می‌توان پیمود.
دیگری «دره آلبالو» است که شیب ملایمی دارد و پاکوب است. دو چشمه آب همیشگی (:دایمی) در آن جاری است و آب‌وهوایی دلخواه دارد. در این دره دژی (:قلعه‌ای) در ارتفاعی 200 متری و بالای صخره‌ای هست که به آن «قلعه‌ی پهلوان بادی» می‌گویند. گویا قلعه‌ای باستانی است و هنوز بازمانده‌های آن را می‌توان دید. درباره‌ی این قلعه و نام آن داستان‌ها بر سر زبان‌ها است. می‌گویند که این قلعه پناهگاه پهلوانی بوده است و کارهای شگفت‌آوری از او سر می‌زده است.
یکی دیگر از دره‌های فرعی گاهان، «دره لاخشک» است. دره‌ای کم‌وبیش دست‌نخورده که درازای آن نزدیک به دو کیلومتر است.
«دره آبشار» از دیگر دره‌های فرعی این پهنه است. آبشاری با بلندای بیش از 20 متر در آن جاری ست. آبشاری فصلی است که از شیرکوه سرچشمه می‌گیرد. آنچه به این آبشار ارزش گردشگری بیش‌تری می‌دهد، بودن صخره‌های کنار آن است. آن دیواره‌ها، جایی دلخواه برای صخره‌نوردان است.
«دره آب پلنگ»، «دره خشک»، «دره انار» از دیگر دره‌های فرعی گاهان است و هر کدام دارای طبیعتی زیبا، به ویژه در فصل بهار و آغاز تابستان. دره اصلی گاهان، جای آبریز دره‌های فرعی است.

دیواره‌های دره گاهان بلند است و گاه به 20 متر نیز می‌رسد. این دیواره‌ها ویژگی یگانه‌ای به دره گاهان داده است. دیواره‌ها شکل‌های تازه و خیال‌انگیزی دارند و به گونه‌ای کنار سنگ‌ها قرار گرفته‌اند که آنجا را از بسیاری از دیگر دره‌ها جدا می‌سازد و نمایی دیگرگون به آن می‌بخشد. همین است که سنگ‌نوردان، دره گاهان را جایی دلخواه برای خود می‌دانند. بیشتر سنگ‌های این دره از گونه‌ی آهکی و رسوبی هستند. بدان‌اندازه که در برخی از جاهای دره می‌توان به فراوانی فسیل‌های گوناگونی را دید و شناخت.

دره گاهان هر چند پوشش گیاهی بسیاری ندارد اما انجیر وحشی را در آنجا به فراوانی می‌توان یافت و نیز گیاهی به نام «دم اسب». این گیاه که «علف هفت‌بند» نیز نامیده می‌شود، در پزشکی سنتی، کاربرد بسیاری دارد.
نیزارها در دره گاهان فراوان هستند و نیز آبگیرها. در آبگیرها نوزادهای قورباغه به شکل ماهی‌های ریز با سرهای گرد و بزرگ، غوطه‌ور هستند.
هنگام بارندگی، آبشارهای کوچک و بزرگی از کوه‌های دره گاهان سرازیر می‌شود و سیل‌های ناگهانی را پدید می‌آورد. گرفتار شدن در میان سیلاب‌های دره، از دشواری‌های سفر به این گستره در زمان بارش‌های بهاری است. یک نکته‌ی دیگر که دره گاهان با آن روبه‌روست، هدر رفتن آب رودخانه‌ی جاری در آن است.
این نیز گفتنی است که در اردیبهشت‌ماه 1394 خورشیدی، به بهانه‌ی «هفته سلامت»، راه ورودی دره گاهان به نام «جاده سلامت» نامگذاری شده است.
با گسترش ویروس کرونا، دره گاهان نیز که تفریح‌گاهی برای مردم یزد و دیگر گردشگران بود، بسته شد. می‌توان دیدن این دره را برای روزهای پس از کرونا پیشنهاد کرد. بدان شرط که از کرونا آن اندازه آموخته باشیم که زیست‌بوم‌مان را به درستی نگاهبانی کنیم. پیش از گسترش کرونا، دره گاهان گاه آکنده از زباله‌ها و پسماندهای گردشگران می‌شد (شبکه اطلاع رسانی دانا). زباله‌ها دره را می‌انباشتند و چهره‌ی زیبای آن را می‌آلودند.
دوری دره گاهان از شهر تفت 5 کیلومتر و از شهر یزد 25 کیلومتر است.
*یاری‌نامه: تارنمای «سیری در ایران»