پرنده‌های کوچ‌رویی که از دورها، از سیبری و پهنه‌های سرد، برای زمستان‌گذرانی به این‌سو می‌آیند، همیشه پیک‌های شادی‌بخش نیستند. گاه ناخواسته با خود بیماری‌هایی می‌آورند که گریبان زیست‌بوم ما را می‌گیرد. گناه آن‌ها نیست. همان اندازه که انسان‌ها به بیماری دچار می‌شوند، پرندگان هم از درد و رنج‌ها سهم می‌برند و از پا درمی‌آیند. نمی‌توان انتظار داشت بیماری را پشت مرزها بگذارند و به این‌سوی بیایند. مگر برای پرندگان کوچ‌رو، مرزهای خودساخته‌ی انسان‌ها، معنایی دارد؟ همین است که از پهنه‌های آبی و زمین‌های فراخ می‌گذرند و چه‌بسا بیماری‌هایی را با خود بیاورند که یکی از آن‌ها از انگلی است که آبزیان «دریاچه شَلَمزار» را مبتلا می‌کند. آن انگل بیماری‌زا را «لارو انگل» می‌نامند. لاروها بیش از هر چیز چشمان ماهی‌های دریاچه را نشانه می‌روند و به شبکیه و عدسی چشم آن‌ها آسیب می‌زنند. چیزی زمان نمی‌بَرد که ماهی‌ها کور می‌شوند و دنیایشان سیاه و تاریک. ماهی‌های نابینا، سرگردان و گیج، روی سطح آب می‌آیند، بی آنکه بدانند چرا همه‌جا سیاه و ظلمانی شده است. در این زمان است که مرغان ماهی‌خوار یک یکِ آن را طعمه‌ی منقارهای خود می‌کنند. چه سرنوشت غم‌انگیزی!
آن بیماری کوری‌آور، چاره‌اندیشی دارد و این‌گونه نیست که همواره آبزیان شلمزار گرفتار آن باشند. اما بررسی‌ها، نشان و خطی از انگل‌های لارو به‌دست داده است.
دریاچه‌ی شلمزار در استان زیبای چهارمحال و بختیاری دامن گسترده است. با شهرکرد، مرکز استان، 37 کیلومتر فاصله دارد و نزدیک جنوب خاوری شهر شلمزار است. شهر شلمزار مرکز شهرستان کیار است و خود در فریبایی و رنگ‌آمیزی طبیعت، سرآمد شهرهای آن گستره شمرده می‌شود. شهرستان کیار، درست در میانه‌ی رشته کوه‌های بلند و مرکزی زاگرس دیده می‌شود و ارتفاع بلند آن، چشم‌اندازهایی دل‌انگیز و هوش‌رُبایی ساخته است که آدمی را محو تماشا می‌سازد. چشمه‌سارها، درختان انبوه و سرسبز و مردمانی مهربان و پذیرا، از کیار و شهر شلمزار یادگارهای فراموش نشدنی‌ای در ذهن مهمان و گردشگران می‌سازد. یک نمونه از آن دیده‌وری‌های کم‌مانند و آرامش‌بخش، همان دریاچه‌ی کوچک شلمزار است.
اگر از شهرکرد راهمان را آغاز کنیم، جاده‌ای که ما را به شلمزار می‌رساند، چنان زیبا و دیدنی است که چشم برگرفتن از آن به‌راستی دشوار است. این جاده‌ی پُرپیچ و خم، به شهر گهرو می‌رسد. گهرو به معنای جای پُردرخت است. از همین نام می‌توان دریافت که با چه گستره‌ی سرسبزی روبه‌رو خواهیم بود. جاده راهش را از کنار انبوه انبوه کشتزارها ادامه می‌دهد تا به شهر ناغان برسد. ناغان، یا نوغان، به معنای کرم ابریشم است. بدان سبب که درختان توت در ناغان فراوان است، از دیرباز این نام را بر آن گذاشته‌اند. پس از گذر از چنان راه نقشینه‌ای است که به شلمزار خواهیم رسید. دریاچه بیرون از شهر و به فاصله‌ی اندکی از آن جای دارد.
شلمزار، نام خوش‌آهنگی است. اینکه به چه معناست، بازگفتی دوگانه دارد و گمان‌هایی چند. گفته‌اند که شَلَم به معنای کتیرا است. پس شلمزار یعنی جایی که در آن کتیرا فراوان است. در کوه‌های پیرامون شهر و دریاچه، می‌توان این گیاه سودمند را یافت و دید. یک بازگفت دیگر چنین است که شلمزار به معنای دشتی است که در آنجا گیاه شلم می‌روید. شلم از گیاهان هم‌خانواده‌ی کتیرا است. از بازگفت‌های دیگر چشم‌پوشی می‌کنیم تا به شناخت دریاچه‌ای برسیم که هر نامی داشته باشد، دلخواه است و سرشار از آرامش.
پیش از دیدار با دریاچه، این را پیش تر بگوییم که آثار تاریخی و باستانی ای در پیرامون دریاچه شلمزار یافته اند که گواه دیرینگی 7 هزارساله ی باشندگی انسان در این پهنه است. شلمزار جایی سبز و بارآور است و پیداست که همواره چشم انسان ها به سوی آن بوده است.
از دریاچه‌ی شلمزار دو رود جاری می‌شود. هر کدام از آن دو، راه خود را به سویی می‌کشند. یکی به سوی مرکز شهر می‌رود و از کنار جاده می‌گذرد تا به مقصد برسد. در این سفر کوتاه، از آب رودخانه برای پرورش ماهی قزل‌آلا بهره می‌برند. اما نقش آن را باید در خود شهر شلمزار دید که سبب‌ساز آب و هوایی خوش و فرح‌بخش می‌شود و زیبایی دوچندان به شهر ارزانی می‌کند.
رودخانه‌ی دیگر نه تنها کشتزارهای مسیرش را آبیاری می‌کند، بلکه به شهر دَستِنا می‌رسد و آن جا را طراواتی دیگر می‌بخشد و سپس با رفتن به روستای سلم، راهش را ادامه می‌دهد تا رودخانه‌ی کارون را بیابد و در آن پهنه‌ی بزرگ، جاری شود.
آبدهی (دِبی) دریاچه شلمزار 1300 لیتر بر ثانیه است. این را باید از ویژگی‌های مهم آن دانست. چشم‌انداز دریاچه نیز چیزی نیست که به‌سادگی بتوان از آن گذشت. دشت زیبایی که از دورتر آغاز می‌شود و پیرامون دریاچه را در بر می‌گیرد، یک نمونه از آن تماشایی‌هاست. مزرعه‌های زعفران زیبایی دیگر. شب‌هنگام دریاچه نیز هزار دیدنی دارد. افزون‌بر این‌ها، پاکیزگی بسیار آن، خود نشان دیگری از ارزش شلمزار کوچک است.
در نزدیکی دریاچه، مرکز شیلات ماهی قزل‌آلا دیده می‌شود. این را از بخش‌های دیدنی پیرامون دریاچه دانسته‌اند. این‌گونه هم هست، اما یک دشواری در این میان وجود دارد. ماهی‌های قزل‌آلا یکی از گونه‌های کمیاب و در حال انقراض دریاچه را از میان می‌برند. آن‌گونه، آبزی به نام ماهی راه راه (گورخری) زاگرس است. نخستین‌بار این ماهی بسیار زیبا را یکی از ماهی شناسان کانادایی، به نام «برایان کود» بازشناساند و آن را ذخیره‌ی ژنتیکی یگانه‌ای دانست. ماهی راه راه زاگرس، فلس‌های ریزی دارد و همواره رنگ خود را تغییر می‌دهد. از هوش سرشار این ماهی نیز بسیار یاد کرده‌اند. پرورش ماهی قزل آلا، بلایی است که به جان این گونه‌ی در آستانه‌ی انقراض افتاده است و شمار آن ها را کاهش داده است.
شماری پرنده پیرامون دریاچه شلمزار زندگی می‌کنند. یکی از آن‌ها کشیم گردن سیاه است. آمار باریک بینانه‌ای از این پرنده‌ی کوچک، در زیست‌بوم ایران در دست نیست. از این‌رو، بودن آن در دریاچه شلمزار بسیار بااهمیت است. در شهریورماه 1397، رهاسازی یک قطعه کشیم در دریاچه شلمزار، شادمانی دوستداران زیست بوم و پرندگان کمیاب ایران را سبب شد. این کشیم بر اثر درگیری با پرنده‌ی زاغی زخمی شده بود و با درمان آن توسط محیط‌بانان استان، در دریاچه رها شده بود.
یکی از آسیب‌هایی که به دریاچه شلمزار زده شده است، پراکندن گیاه غیر بومی پَر طاووس سنبله‌ای است. پَر طاووس، گونه‌ای گیاه مهاجم است و حتا در گرداب بن، در 25 کیلومتری شهرکرد، هم دردسر ساز شده بود. پَر طاووس جلو رسیدن اکسیژن به آبزیان را می‌گیرد و برای اکوسیستم زیان‌های بسیاری دربر دارد.
یک زیان دیگر ریختن پساب واحد صنعتی کنار دریاچه شلمزار بود که سال‌ها پیش آسیب‌هایی به این پهنه‌ی آبی زد (خبرگزاری برنا، امرداد 1392). نمی‌دانیم برای آنچه چاره‌ای اندیشید شده است.
برای توسعه‌ی گردشگری دریاچه شلمزار، اجرای طرح کمپ گردشگری از کارهایی است که میراث فرهنگی استان انجام داده است. این کمپ، پیرامون زمین‌های دریاچه ساخته شده و زمینه‌ی گردشگری دلخواهی را فراهم ساخته است. این را نیز از یاد نبریم که دریاچه‌ی شلمزار یکی از گواراترین آب‌های معدنی کشور را دارد.
بومی‌های شلمزار، دریاچه‌ی کوچک و زیبای شهرشان را گاه «چشمه دل دل» نیز می‌نامند.
* با بهره‌جویی از: تارنماهای «شبکه دانا»، «جهان ایران»، «قدس آنلاین» و جستار«بررسی انگل‌های ماهی گورخری دریاچه شلمزار» نوشته‌ی مهدی رییسی و دیگران.
