رودخانه‌ی زاینده‌رود پس از ماه‌ها جاری بودن و تامین نیاز بخش‌های گوناگون و حیات و سرزندگی منطقه، به‌تازگی دوباره خشک شد تا پرده‌ای غمبار از جان‌دادن میلیاردها موجود زنده را در تراژدی بی‌آبی بزرگترین رودخانه مرکزی ایران ببینیم، کاری نابخشودنی که باید برای آن تدبیر ویژه‌ای اندیشید.
به گزارش خبرگزاری ایرنا، طبیعت و زیست‌بوم هزاران سال است گرفتار نسل بشر شده است. نامهربانی انسان‌ها وابسته به قومیت و منطقه نیست و در همه جای کره‌ی خاکی از دست دادن داشته‌های طبیعی غم را در دل‌ها و وجدان‌های بیدار می‌نشاند. در ایران ما هم وصف رفتارهای ستیزگونه جای خود دارد؛ از تخریب جنگل‌ها گرفته تا از میان رفتن گونه‌های جانوری؛ از بیابان شدن مراتع تا خشک شدن منابع آبی، رودخانه و دریاچه.
در مرکز ایران، اصفهان هم وضعیت دیگر شهرهای کشور است. برای نمونه، زاینده‌رود به درازای بیش از ۴۰۰ کیلومتر، بزرگترین رودخانه‌ی گستره‌ی مرکزی ایران که تامین کننده آب برای زندگی میلیاردها موجود و میلیون‌ها انسان افزون‌بر بر جاذبه‌ی تفریحی و فرهنگی، همواره نقشی اثرگذار در کشاورزی و اقتصاد منطقه مرکزی و هستی تالاب گاوخونی داشته، در دهه‌های اخیر به علت سوء مدیریت و سهم‌خواهی، تراکم جمعیت، اضافه برداشت‌ها و عوامل انسانی ویرانگر، به یک رودخانه فصلی تبدیل شده و در پایین دست با خشکی روبه‌رو شده است.
اگرچه هیچ‌کس بهره‌وری اصولی و خردورزانه از منابع آب برای کارهای گوناگون آشامیدنی، کشاورزی و صنعت نادیده نمی‌گیرد، اما حتا درصد کمی از آن می‌توانست صرف زنده‌نگه داشتن این رود شود. با این وجود در ماه‌های گذشته آب به‌گونه‌ی کامل به کشت پاییزه و بهاره کشاورزان در بالادست و پایین‌دست اختصاص یافت و پس از پایان دوره‌ی آبیاری کشت با قطع آب، مرگ را برای رودخانه در پی داشته است.
زاینده‌رود و چشیدن طعم دوباره‌ی خشکی
زاینده‌رود پس از بارها خشک شدن، در چند ماه جاری با تخصیص آب کشاورزی در واپسین نوبت آبیاری کشت بهاره(تابستانه)، از محل سد زاینده‌رود که آب رودخانه از آنجا کم و زیاد می‌شود و جریان پیدا می‌کند، در شهریور پایان یافت و به دنبال آن خروجی سد کاهش پیدا کرد تا زاینده‌رود همیشه زاینده و زندگی‌بخش، دوباره طعم خشکی و مرگ را بچشد.
سد زاینده‌رود به عنوان یکی از اصلی‌ترین سدهای مرکز کشور و تامین کننده‌ی آب آشامیدنی، محیط زیست، کشاورزی و صنعت در گستره‌ی مرکزی ایران، در سال ۱۳۴۹ با ظرفیت 4/ 1 میلیارد مترمکعب بهره‌برداری شد؛ این سد قوسی شکل در۱۱۰ کیلومتری باختر اصفهان در شهرستان چادگان جای دارد. به گفته‌ی معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان، ذخیره‌ی سد زاینده‌رود به ۲۰۰ میلیون متر مکعب رسید و این میزان باید برای تامین آب آشامیدنی و بهداشت گستره، پیش از آغاز بارش‌ها، که بنا به گفته‌ی مسوولان دیرهنگام بود، اختصاص پیدا کند.
حسن ساسانی افزود: «پیش‌تر بر اساس مصوبات جلسات با وزارت نیرو و استانداری مقرر شده بود ذخیره سد زاینده‌رود تا پایان شهریور برای تامین آب آشامیدنی و پایداری این سد نباید از ۲۰۰ میلیون متر مکعب کمتر شود».
وی ادامه داد: «سال پیش در چنین روزهایی ۵۴۰ میلیون آب پشت سد وجود داشت و رقم ذخیره‌ی کنونی نشان از افت محسوس میزان حجم سد در مقایسه با سال قبل دارد».
زاینده‌رود رودخانه است یا کانال آبرسانی؟
در این‌باره دبیر شورای هماهنگی سمن‌های محیط زیست استان اصفهان گفت: «مدیران و تصمیم‌گیران در این سال‌ها کارکرد حیاتی زاینده‌رود را تا حد یک معبر و کانال آبرسانی فروکاسته‌اند و از آن فقط برای عبور آب کشاورزی استفاده می‌کنند، در واقع به این اکوسیستم زنده و حیات بخش که باید به صورت جامع و همه‌جانبه به آن نگریست، تنها به عنوان یک کانال آبرسانی برای تامین دیگر حقابه‌داران نگاه شده است».
حشمت‌الله انتخابی با اشاره به اکوسیستم زنده و حیات‌بخش زاینده‌رود، افزود: «بیش از صدها گونه و میلیاردها زیستمند در انواع گونه‌های مختلف در این اکوسیستم زندگی می‌کنند، که زندگی آن‌ها تابعی از جریان مستمر و دایمی آب در رودخانه است، اما ما با بی‌احترامی به حیات این گونه‌های جانوری و قایل نشدن حق حیات برای خود زاینده‌رود، سبب تلفات و از بین رفتن میلیاردها زیستمند گیاهی و جانوری شده‌ایم».
مرگ میلیاردها موجودات زنده‌ی زاینده‌رود
وی در ادامه افزود: «حقابه‌داران زاینده‌رود را نباید تنها صنایع و کشاورزی و آب آشامیدنی تصور کرد، زیرا علاوه‌بر میلیون‌ها انسانی که در شهرها و روستاهای مسیر زاینده‌رود زندگی و از آب آن به اشکال مختلف استفاده می‌کنند، میلیاردها زیستمند بزرگ و کوچک از آبزیان و کف‌زیان و پلانکتون‌ها تا پرنده و چرنده و انواع گیاهان حیات و مماتشان به جریان دایمی رودخانه وابسته است».
این کنشگر محیط زیست استان اصفهان ادامه داد: «قانون‌گذار با مصوبات قانونی، حق‌آبه‌ی زیست محیطی رودخانه‌ها و تالاب‌ها را محترم شمرده اما سوء مدیریت و عدم تخصیص حقابه ی زیست‌محیطی به صورت مستمر و پایدار، وضعیت به گونه‌ای شده که پس از خشک شدن زاینده‌رود شاهد تلفات گسترده گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی هستیم».
انتخابی گفت: «بر مبنای قانون، تامین حق‌آبه زیست محیطی زاینده‌رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی پس از آب آشامیدنی و مقدم بر حق‌آبه‌ی کشاورزی و صنعت باید در دستور کار قرار گیرد، اما می‌بینیم که این موضوع کامل نادیده گرفته می‌شود و پس از تخصیص آب کشاورزی شاهد خشک شدن رودخانه هستیم».
دبیر شورای هماهنگی سازمان های مردم نهاد زیست‌محیطی اصفهان ادامه داد: «برای نمونه در بین خزه‌های ریزی که در رودخانه وجود دارد، گونه‌ای آبزی با نام میگوی آب شیرین زندگی می‌کند که خود منبع تغذیه ارزشمندی برای دیگر موجودات آبزی در رودخانه است، به دنبال آن دیگر موجودات آبزی نیز برای گونه‌های بزرگتر به عنوان غذا به شمار می‌روند و این چرخه‌ی غذایی ادامه دارد تا برسد به پرندگان و دیگر جانوران و از جمله انسان، از سوی دیگر بسیاری از گیاهان از خزه‌های کف تا گیاهان بستر و حریم رودخانه با جریان آب ادامه حیات می‌دهند».
درختانی که از بی‌مسوولیتی‌ها خشک شده‌اند
به گفته‌ی وی بسیاری از درختان مشرف به زاینده‌رود، به ویژه درختان بید و چنار، در سال‌های گذشته با خشک شدن رودخانه خشک شده و شاهد افتادن بسیاری از آن‌ها بودیم. این نکته را باید در دید گرفت این رویداد نشان می‌دهد که بی‌مسوولیتی کار را برای محیط زیست سخت و توان‌فرسا کرده است.
این دوست‌دار محیط زیست گفت: «در سال آبی گذشته، یعنی از یکم مهر ۹۸ تا پایان شهریور ۹۹، بیش از هزار و ۷۰۰ میلیون مترمکعب آب از سد زاینده‌رود رهاسازی شد و در بستر رودخانه جریان یافت اگر فقط حدود ۱۰ درصد از این میزان یعنی ۱۷۶ میلیون متر مکعب(حق‌آبه زیست محیطی این رودخانه) آن صرفه‌جویی می‌شد و به صورت مستمر و پایدار در رودخانه جریان پیدا می‌کرد الان شاهد خشک شدن رودخانه و داستان تلخ و غمبار از میان رفتن میلیاردها زیستمند نبودیم».
خشکی زاینده‌رود چیزی جز مسوولیت‌نشناسی نیست
انتخابی با پافشاری بر اینکه خشکی کنونی رودخانه چیزی جز سوء مدیریت نیست گفت: «در یک سال اخیر چهار نوبت آب کشاورزی تخصیص یافت اما پس از اتمام استفاده از آب برای کشت و کار زاینده‌رود را خشک کردند که در حقیقت تصمیمی ناعادلانه و غیر منطقی بود».
وی افزود: «اگرچه اجرای هرچه سریعتر و تکمیل طرح‌های به‌جا مانده انتقال آب به حوضه‌ی زاینده‌رود جزء بدهی دولت و بسیار ضروری است اما امیدواریم با مدیریت درست منابع و مصارف آب و محترم شمردن حق‌آبه و نیاز آبی رودخانه و حقوق تمامی گیاهان و جانوران، و مهمتر از همه حق طبیعی خود رودخانه به‌عنوان شاهرگ حیاتی این زیست‌بوم گسترده، دیگر شاهد این‌گونه رخدادهای تلخ و آسیب‌زا نباشیم».
در همین پیوند یک کنشگر زیست محیطی و حقوق حیوانات گفت: «تامین حق‌آبه زیست محیطی زاینده‌رود به معنای میزان آبی که برای جریان این رودخانه لازم است باید پس از تخصیص آب آشامیدنی در اولویت قرار گیرد اما متاسفانه در سال‌های گذشته تصمیمات به گونه‌ای بوده که حق‌آبه زیست‌محیطی در نهایت و پس از آن که تمامی آب‌ها در بخش‌های مختلف اختصاص پیدا کرد برای آن در نظر گرفته می‌شود به دیگر سخن اگر آبی ماند برای رودخانه و یا تالاب گاوخوبی در نظر می‌گیرند».
سپهر سلیمی ادامه داد: «جریان مداوم زاینده‌رود نه‌تنها برای تمامی موجودات و پوشش گیاهی این منطقه اهمیت دارد بلکه برای زنده نگهداشتن تالاب بین‌المللی گاوخونی از اهمیت بالایی برخوردار است».
خشک کردن زاینده‌رود سرانجام دامن‌گیر انسان‌ها می‌شود
وی افزود: «این تالاب در صورت خشک شدن خود منشا بسیاری از ریزگردها و منبعی برای انتشار انواع مواد شیمیایی است به این دلیل که طی سال‌های متمادی تلمبار شدن مقدار زیادی فلزات سنگین و ذرات بسیار ریز شیمیایی خطر بسیار زیادی را برای منطقه و حتی تا شعاع یک هزار کیلومتری آن طرف‌تر به همراه خواهد داشت».
این کنشگر زیست‌محیطی گفت: «مشاهده جان دادن موجودات به‌ویژه ماهیانی که در بستر رودخانه زندگی می‌کنند دل هر بیننده‌ای را غمگین خواهد کرد و باید بدانیم که حق زیست را نباید از هیچ حیوان و موجودی اول از رودخانه که خود منشا میلیاردها زیست و موجود دیگر است بگیریم».
سلیمی ادامه داد: «خشک کردن زاینده‌رود به دست انسان‌ها نه‌تنها موجودات داخل خود رودخانه را تلف می‌کند بلکه به فرار کردن پرندگان مهاجر، خشک شدن پوشش گیاهی و ضربه زدن به سفره های آب زیرزمینی نیز می‌انجامد که این خود خطرات بسیار بیشتری برای همه ما به دنبال دارد».
خشکاندن زاینده‌رود یعنی نابودی میلیاردها جانور
این کنشگر محیط زیست و حقوق حیوانات گفت: «باید بدانیم که زاینده‌رود خانه و سرزمین میلیاردها موجود زنده در اشکال گوناگون است و خراب کردن معدن و سرپناهی میلیارد موجود بیشتر تبعات بسیار زیادی خواهد داشت».
وی پافشاری کرد: «رودخانه زاینده‌رود نه تنها برای مردم خود اصفهان بلکه از جنبه ملی و بین‌المللی از اهمیت بالایی برخوردار است نباید فراموش کرد که میراث جهانی رودخانه زاینده رود مهم بوده و سال‌ها توانسته تمدن‌ساز و از لحاظ فرهنگی به عنوان یک سرچشمه بسیار ارزشمند تبدیل شود».
زاینده رود ۴۰۰ کیلومتر درازا دارد و سرانجام به تالاب بین‌المللی گاوخونی می‌ریزد.
