از سدههای پیش، مجموعهای تاریخی در شهر لار، در استان فارس، بهجا مانده است که مانند دیگر یادمانهای دیرینهی ایران، زیبا و دلانگیز است. آن مجموعه را «باغ نشاط» مینامند. آن گستره در دورهی صفویه ساخته شده است. بنیان آن را اللهوردی خان، سردار بزرگ صفوی، گذاشت و فرزند نامدارش، امامقلی خان، بر وسعت و دامنهی آن افزود و سازههای ناتمام را به پایان بُرد. در همان سالهای آغازین ساخت مجموعهی تاریخی لار بود که «گارسیا فیگوئروا»، فرستادهی پادشاه اسپانیا به دربار شاهعباس صفوی، در سفرنامهاش از باغ نشاط لار یاد کرد. گزارش او کهنترین نوشتهای است که از تاریخ ساخت این مجموعه به دست داده شده است.
بنای اصلی باغ نشاط در سه اشکوب (طبقه) است و بلندایی بیش از 12 متر دارد. این را نیز بگوییم که در دورههای تاریخی پس از ساخت مجموعه باغ نشاط، تا روزگار قاجاریه، چندبار اجزایی به آن افزودند و مرمت و تزیین کردند. به ویژه در سال 1156 مهی(:قمری)، در زمان شهریاری نادرشاه افشار، در آراستن این باغ کوششهای بسیاری شده است. این مجموعه دربردارندهی کاخ، حصار، باغ و گرمابه است. گرمابهی باغ نشاط، در بخش شمالی مجموعه دیده میشود و یکی از زیباترین گرمابههای تاریخی ایران است.
گمان میرود که ساخت گرمابه باغ نشاط همزمان با پیریزی کاخ مجموعه بوده است. این را از نشانههای معماری گرمابه دریافتهاند. در سالهای نزدیکتر به زمان ما، سنگنوشتهای(:کتیبهای) بر روی رختکن گرمابه به یادگار گذاشته شده است که تاریخ 1305 مهی را دارد. این سال همزمان با سالهای پایانی پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار است.
گرمابهی تاریخی شهر لار، مانند دیگر گرمابههای کهن ایران، از بخشهای ورودی، راهرو و هشتی، سربینه، حوض آب، میاندَر، گرمخانه و خزینهها شکل گرفته است.
ورودی گرمابه به گونهای ساخته شده که از درونشُدِ هوای سرد به درون بینه جلوگیری میکند. از اینرو، ساختاری پیچ در پیچ دارد. ورودی کنونی گرمابه که روبه باغ باز میشود، افزودهی سالهای گذشته است. ورودی اصلی، به سببی که نمیدانیم، بسته شده است.
در سربینهی گرمابه باغ نشاط جایی برای نگهداری کفشها در زیر بینه و نیز جامههای مشتریان دیده میشود. در میانهی آن نیز حوضی نمایان است. کاربرد این حوض برای آن بود که پس از پایان شستوشو و بازگشت به بینه، پای خود را درون حوض بگذارند. بدینگونه دمای بدن یکباره فروکش میکرد و از دچار شدن گرمابهروها به بیماری زکام و سرماخوردگی جلوگیری میشد. این حوض را که چندان بزرگ نیست، پاشویه مینامیدند. افزونبر اینکه کاربرد آبنما نیز دارد.
میان در یکی از بخشهای مهم گرمابههای ایرانی و نیز گرمابهی باغ نشاط است. این بخش که «سرخان» نیز نامیده میشد، فضایی بود که سربینه را به گرمخانه پیوند میزد. میان در را به شکل دهلیز و پیچاپیچ میساختند تا بدینگونه گرمابهروها بتوانند با درنگ از گرمخانه به سربینه بروند و به یکباره و ناگهانی از فضای گرم به فضای سرد پا نگذارند. افزون بر اینکه با چنین طراحی هوشمندانهای، از هدر رفتن انرژی جلوگیری میکردند. یک کاربرد دیگر میان در چنین بود که سالخوردگان و بیمارانی که تنگی نفس داشتند و هوای بسیار گرم گرمخانه را تاب نمیآوردند، در این فضا مینشستند. میاندر گرمابه باغ نشاط با دو ورودی اصلی به گرمخانه میرسد.
در میان در گرمابه، دو حوضچه در دیوارهای دو سوی آن دیده میشود. آبی که درون این حوضچهها بود از خزینهی آب گرم برآورده میشد. کاربرد این دو حوضچه چنین بود که از داخل شدن هوای سردِ بینه به درون گرمخانه جلوگیری میکرد.
گرمخانهی گرمابه باغ نشاط چهار بخش دارد. نخست خزینهی آب سرد است؛ بخش دوم خزینهی آب گرم که بزرگتر از خزینه آب سرد ساخته شده است. این خزینه، دیگی مسی درون خود داشت که اکنون از میان رفته است. از این دیگ که آب آن از تون، یا کورهی گرمابه گرم میشد، برای بردن آب جوش استفاده میکردند. بخش دیگر گرمخانه جایی برای حنابندان و دیگر کارهای بهداشتی بود. سطح این بخش پایینتر از سطح گرمخانه است. بخش چهارم نیز گرمخانهی اصلی است که ستونهای زیبای پیچدار دارد و دیوارهایش با نقشهای آهکبُری آراسته شده است.
روشنایی گرمابه از پنجرههایی به دست میآمد که زیر تاق اصلی ساخته شدهاند. آن پنجرهها را با شیشههایی برجسته و برآمده (محدب شکل) پوشاندهاند. چنین شیشههایی را در گذشته «گل جام» مینامیدند. یک کاربرد دیگر شیشههای گل جامی چنین بود که از خروج هوای گرم گرمابه و ورود هوای سرد بیرون جلوگیری میکرد. شبها نیز درون گرمابه را با فانوس و چراغ دستی روشن نگه میداشتند. در زمانهای نزدیکتر به ما، درون گرمابه را برقکشی کردهاند.
آرایههای گرمابه باغ نشاط چشمگیر و بسیار زیباست. قطعههای کوچک کاشی با نقشهای گل و بته در بخش سنگی دیوار از کف سقف تا به پایین، که به آن اِزاره میگویند، دیده میشود. آرایههای آهکبری نیز با باریکبینی و چشمنوازی بسیار ساخته شده است و در بخشهای گوناگون گرمابه دیده میشود. در بخش رختکن نیز بر روی ستونها آرایههایی هست که گمان میرود از افزودهها و مرمتهای دورهی زندیه باشد. بر دیوارهای گرمابه نوشتههایی به خط خوش نستعلیق نقش زدهاند. ستونهای سنگی مارپیچ گرمابه نیز از دیدهوریهای آن است.
در روزگار کنونی، در مجموعهی تاریخی باغ نشاط لار و گرمابهی زیبای آن، مرمتها و بازسازیهایی انجام شده است؛ هرچند در اردیبهشتماه سال 1390 خورشیدی، خبرهای نگران کنندهای از رو به ویرانی گذاشتن بخشهایی از مجموعه شنیده میشد و از غفلتهایی سخن میگفتند که در نگهداری این میراث تاریخی انجام گرفته است (گزارش خبرگزاری مهر). یک نمونهی آن خرابیها، قطع برق و روشنایی گرمابهی باغ نشاط بود. از همه شگفتتر تبدیل کردن زیرزمین بنای باغ نشاط به زورخانهی سنتی بود! اما پیش از آن در سال 1382 میراث فرهنگی استان فارس بازسازیهایی در بدنهی داخلی گرمابه انجام داده بود. لایهبرداری افزودهها و رسیدن به نمای آهکی بدنهی اصلی سازه از دیگر کارهای مرمتی این سازه بود (گزارش خبرگزاری ایسنا). چند سال پس از آن نیز پشت بام گرمابه را به شکل سنتی، کاه گِل کردند. جالب توجه است که در زمستان 1373، هنگام سرکشی و مرمت گرمابه باغ نشاط، شماری ظرفهای سفالی تاریخی بهدست آمد.
مجموعهی باغ نشاط لار و گرمابهی تاریخی آن در امردادماه 1353 خورشیدی، با شمارهی ثبتی 973 در فهرست آثار ملی ایران شمارهگذاری شده است. این مجموعهی باارزش تاریخی، در روزگار صفویه و دورههای پس از آن، جایی برای فرمانروایان لار بوده است.
* با بهرهجویی از جستار «حمام باغ نشاط لار» نوشتهی فائزه اردشیری و بهزاد بیغرض، در تارنمای «آفتاب لار»؛ و نیز «پایگاه خبری صحبت جنوب ایران» و «پایگاه اطلاعرسانی شورای شهر لار».
