بازار تاریخی اصفهان در تنگنای ویرانی‌ها و تهدیدها

بازار اصفهان باهمه‌ی عناصرش، از راسته و سرا و کاروانسرا گرفته تا چهارسو، با دشواری‌ها و آسیب‌های گوناگون روبه‌رو است. این بخش، یکی از پرچالش‌ترین بخش‌های میراث فرهنگی استان است. وضعیت اسفبار «سرای ساروتق» و «خوروش» و «آقا» و «کاوانسرای شاه»، مشتی نمونه‌ی خروار از شرایط دشوار این بازار تاریخی نصف جهان است. 

به گزارش ایرنا، از این‌سو، میدان نقش جهان و سرای ساروتقی و کاروانسرای شاه تا آن‌سو، میدان عتیق و سرای خوروش و سرای آقا، سراسر در غباری از غفلت و بی‌مهری و بی‌خبری و نظارت ناکافی در حال ویرانی هستند.
راسته‌ی بازارها، سقف و بُن و در و دیوار همه با انبوهی از کابل‌ها و تجهیزات مخدوش شده و سراها و کاروانسراها با تبدیل شدن به انبار کالا به دست مالکان و با بی‌توجهی نهادهای دیدبان (:ناظر) در صف دورودراز این ویرانی جای دارند.

گره کار در جایی میان اوقاف، میراث فرهنگی و مالکان است
مشکلات بازار اصفهان کم نیست، گره کار جایی میان اوقاف و میراث فرهنگی و مالکان است و نیز: نبود همبستگی. شیرازه‌ی کار از همین‌جا در رفته است. راسته‌ها که به تعبیر مسوولان، به اصطلاح رسیدگی بیشتری می‌شوند؛ اکنون حال خوشی ندارند، چه برسد به سراها و کاروانسراها و تیمچه‌ها که به حال خود، در انبوه بی‌خبری دیدبانان(:ناظران) و غفلت مالکان، رها شده‌اند. واقعیت این است که مشکلات بازار اصفهان کلاف سردرگمی است که هرچه می‌گردی سرنخ آن به نبود نظارت و هم‌پیوندی درخور نهادهای دست‌اندرکار می‌رسد.
بازار اصفهان و بیشتر سراها و کاروانسراهایش وقف‌ هستند. اما اوقاف شرایط ناخوشایند سراهایی چون ساروتقی در بازار قیصریه یا خوروش، میان بازار هارونیه و بازر ریسمان را متوجه میراث و مالکان می‌داند و میراث فرهنگی اصفهان هم سنگینی کار را بر دوش اوقاف و کاسبان می‌اندازد.
ناهماهنگی و پیوند این نهادها در همراهی و آگاهی‌رسانی به کاسبان و بازاریان بی‌گمان سرچشمه‌‌ی این مشکلات است. نبود نظارت کافی بر آنچه بازاریان با انباری کردن سراها و نصب تجهیزات نامتناسب بر سر و بُن راسته‌ها رقم می‌زنند و همچنین غفلت نهادهایی که برای رسیدگی به وضعیت نابسامان سراها و کاروانسراها، آبشخور تمامی این مشکلات است.

انبار، تیر خلاص سراها و کاروانسراهای بازار اصفهان
علیرضا جعفری‌زند، باستان‌شناس و کنش‌گر میراث فرهنگی، از شرایط دشوار بازار اصفهان دل پُر غصه‌ای دارد. به گفته‌ی این کارشناس میراث فرهنگی، بازار اصفهان انبوهی از مشکلات و آسیب‌هاست؛ گوهری که ارج آن دانسته نمی‌شود و در غباری از بی‌توجهی‌ها و بی‌خبری‌ها از دیده‌ها گم شده است.
از نگاه جعفری‌زند، شرایط دشوار و در معرض تخریب سرای خوروش  و سرای آقا، تنها مشت نمونه‌ی خروار از مشکلات سراهای بازار اصفهان است؛ نگرانی‌ که متوجه بسیاری از سراهای بازار اصفهان از میدان نقش جهان تا میدان عتیق است.
این کنش‌گر میراث‌فرهنگی گفت: «نه تنها سرای خورش و سرای آقا بلکه به جرات می‌توانم بگویم در بازار اصفهان همه تیمچه‌ها، کاروانسراها و سراها وضعیت اسفناکی دارند. سراهایی که مالک خصوصی دارند، مثل سرای آقا و سرای خوروش، به انباری تبدیل شده‌اند».
وی افزود: «سرای خوروش همیشه بسته است. من فقط یک‌بار توانستم به دلایلی از آن بازدید کنم که دیدم وضعیت اسفناکی دارد و تبدیل به یک انباری مخروبه شده است. سرای آقا هم وضعیت بهتری ندارد و چیزی که من دیدم حیاط آن توفق‌گاه است و هر دوی این‌ها با اینکه مهم و یکی از آن‌ها ثبت ملی است وضعیت خوبی ندارند».

در حالی است که 99 درصد سراها و کاروانسراهای بازار اصفهان ثبت ملی هستند اما به باور جعفری‌زند، هیچ کدام از آن‌ها وضعیت مناسبی ندارند.
این کارشناس در پاسخ به نگرانی‌هایی که برای دو سرای خوروش و آقا وجود دارد، با یک پرسش پاسخ داد و گفت: «کدام یک از سراهای  بازار اصفهان وضعیت خوبی دارند؟ گل سرسبد این سراها و کاروانسراها، کاروانسرای شاه در چهارسوی  قیصریه است؛ یکی از مهم‌ترین عناصر معماری زمان شاه‌عباس که باید دید چه وضعیتی دارد؟ این کاروانسرا هم در حال تخریب است».
وی ادامه داد: « دو سرای خوروش و آقا که در تملک خصوصی هستند به دلیل  استفاده‌های غیر معمول و رها کردن به حال خود، تبدیل به مخروبه شده‌اند».
وی  یادآور شد: «وقتی سرایی مالک خصوصی دارد باید میان میراث فرهنگی و مالک خصوصی همیاری  وجود داشته باشد. طبیعی است که بازار تعداد زیادی سرا دارد؛ مالک هم نباید دست روی دست بگذارد و بگوید وظیفه میراث است که مرمت و تعمیر کند».
این کارشناس میراث فرهنگی رشته‌ی سخن را باز از راسته‌‌ی بازارها پی‌گرفت؛ جایی که در پیشِ دیدگان همه باشندگان بازار و گردشگران و کارشناسان و نهادهایی چون اوقاف و میراث فرهنگی انبوهی از مشکلات است.

جعفری‌زند این‌گونه ادامه داد: «خود بازار، همین راسته بازار را در نظر بگیرید تا برسد به بازار هارونیه، وضعیت بسیار نابه‌سامان است. در قدیم مرسوم بود که کسبه در تعمیر این موارد منتظر کمک دولتی‌ها نباشند، اما امروز دست‌روی‌دست گذاشته‌اند و انتظار دارند که تمام صفر تا صد را برای‌شان تعمیر، مرمت و بازسازی کنند اینکه غیر معقول است».
وی  اما با این همه بر این باور است که باید هم مالک و هم میراث فرهنگی به یک اندازه همیار هم باشند تا بتوانند سراها را مرمت کنند.
جعفری‌زند در این‌باره افزود: «نیاز است که خود مالکین  اقدام کنند که در بیشتر وقت‌ها هیچ‌کدام این کار را نمی‌کنند و فکر می‌کنند این مکان‌ها می‌تواند به عنوان یک انبار کالا استفاده شود، خیلی از تیمچه‌ها و سراهای بازار  تیر خلاص‌شان تبدیل‌شدن به انبار است».

بخشی از کاروانسرای شاه از میان رفته است
این کارشناس با گریزی به وضعیت کاروانسرای شاه گفت: «طبقه‌ی دوم کاروانسرای شاه از میان رفته است. مالکین طبقه‌ی پایین بازاریانی هستند که کارگاه‌هایشان آنجاست. وقتی متولیان، بازاریان را دخیل  کنند و بگویند ما کارشناس می‌گذاریم تا بر اساس نقشه با هزینه‌های خودشان تعمیر کنند و در عوض طبقات بالای سرا  به خودشان تعلق بگیرد، طبق این شرایط سراها آباد می‌شوند».
آن‌گونه که جعفری‌زند  می‌گوید، صدها سرا و تیمچه‌ی بازار اصفهان همه شرایط و وضعیت همانند با سرای خوروش و آقا را دارند و حتا شوربختانه در برخی موارد سراهای با ارزشِ معماری و هنری بسیار بالاتر در حال ویرانی هستند.
این کارشناس در این‌‌باره افزود: «سرای ساروتقی یک اثر منحصر به فرد تاریخی است، اما فاجعه اینجاست که این سرا انباری است، طبقه بالای این سرا پر از خاشاک و زباله شده در حالی که در و دیواراش پر از نقاشی است».
وی سرای ساروتقی و کاروانسرای شاه را یکی از گل‌های سرسبد بازار اصفهان دانست که وضعیت اسفناکی دارند و یادآور شد: «کاروانسرای شاه  به دلیل موقعیتش در ابتدای  بازار قیصریه مجموعه‌ی بی‌مانندی است که اگر یک بازپیرایی درست شود، یکی از چشم‌اندازهای درجه‌ی یک اصفهان است».

تیمچه‌ها و سرایی‌ها تبدیل به بیغوله شده‌اند
جعفری‌زند شرایط سراها و کاروانسراهای بازار اصفهان را دشوار و بی‌شمار دانست و گفت: «کافی است که از بازار قلندرها شروع کنید و بیایید جلو. هر تیمچه و سرایی که نگاه می‌کنید، تبدیل به بیغوله‌ای شده است، بیشترشان هم انبار شده‌اند و انبار یعنی تیر خلاص! اگر سقفش هم پایین بیاید، کسی دغدغه‌ای برای رسیدگی ندارد».
این کنش‌گر میراث فرهنگی از سر دریغ و افسوس و آنچه در پیش چشم همگان در راسته‌های اصلی بازار هویدا و آشکار است، گفت: «بازار قیصریه را از همان ورودی ببینید؛ نگاه کنید به سقف و در و دیوار؛ چه می‌بینید؟ کابل‌های برق، سیم‌کشی‌هایی که کاشی‌ها و بدنه بازار را پوشانده است؛ کولرهای آبی. وارد چهارسو قیصریه شوید که آن‌سویش ضرابخانه دوره صفوی یا بانک ملی فعلی است. چه و ضعیتی دارد؟ در سکوهای دو طرف ضرابخانه دو مغازه ایجاد شد در دو سکوی کاروانسرای شاه دو مغازه ایجاد شده که نقاشی‌ها را همه پشت این مغازه‌ها می‌توانید ببینید».

گوهرهایی بی‌همتا که زیر دست و پا هستند
قصه پُرغصه بازار که راوی آن این باستان‌شناس است تمامی ندارد. از نگاه جعفری‌زند گذشته از شاخه‌های بازار، همین قیصریه  از ورودی تا دارشفا، گوهری است که بازاری‌ها هرچه خواسته‌اند و توانسته‌اند، کرده‌اند. به تعبیر وی، تا واپسین قطره‌ی خون قیصریه را هم کشیده‌اند. بلبشویی که در آشفتگی آن نمی‌توان نفایس بازار قیصریه را دید. جعفری‌زند باور دارد که این قصه سر دراز دارد و اصل بازار اصفهان در حال نابودی است.

از نگاه اوقاف، میراث‌فرهنگی باید هماهنگ کند
اما از نگاه اصغر توسلی، رییس اداره اوقاف منطقه یک اصفهان، در مجموع ورود به مساله حفاظت، با اینکه سراهای موقوفه تحت نظر آن‌هاست، کار اصلی میراث فرهنگی است. او این‌گونه حتا از زیر بار رصد شرایط سراها و کاوانسراهایی که تحت اختیار آنهاست، شانه خالی کرد.
توسلی گفت: «برای بناهای تاریخی اگر حتا وقف هم که باشند باید با میراث‌فرهنگی با ما هماهنگ کند، اگر میراث‌فرهنگی موردی را با ما مکاتبه کند و بگوید با توجه به اینکه این مکان وقف است و در حال تخریب، آیا کمک و مساعدتی دارید؟ ما می‌توانیم  کمک کنیم تا بنای تاریخی حفظ شود».
وی میراث‌فرهنگی را تصمیم گیرنده دانست و افزود: «درست است که بنایی مثل سرای ساروتقی یا خوروش موقوفه است، اما میراث فرهنگی باید اعلام کند که این مکان نیاز به مرمت دارد تا برای تعمیرات کمک کنیم».

از نگاه میراث‌فرهنگی، اوقاف باید هماهنگ کند
اما ناصر طاهری، معاون میراث فرهنگی اصفهان، درباره‌ی چرایی شرایط سراهایی که در بی‌خبری و غفلت روبه ویرانی هستند، گفت: «مالکین موظف هستند روی بناهای تاریخی تحت تصرف یا تملک اقدام کنند».
وی ادامه داد: «میراث فرهنگی بسته‌های حمایتی دارد که اگر مالکین به ما مراجعه کنند، می‌توانیم کمک کنیم. نمی‌گویم در یک اعتبار و در یک سال، یک بنای تاریخی را کامل می‌شود مرمت کرد؛ ولی حداقل رفع خطر می‌شود و اگر بودجه پایدار همچنان باشد مالکان در سال‌های آتی هم از همین  بسته‌های حمایتی می‌توانند استفاده کنند».
وی افزود: «مطابق برنامه ششم در مورد دستگاه‌های دولتی مثل اوقاف و شهرداری‌ها و نهادهای دولتی که بناهای تاریخی را در اختیار دارند، موظف و مکلف‌اند از محل اعتبارات خودشان با نظارت میراث فرهنگی حفاظت و مرمت انجام بدهند».
طاهری درباره‌ی وضعیت نابه‌سامان سراهایی که در تملک خصوصی یا موقوفه‌ هستند، گفت: «سراها محل کسب است و ما نمی‌توانیم از اعتبارات دولتی برای تعمیر آن‌ها استفاده کنیم. اما چون آثار تاریخی هستند اگر امکانی برای ما فراهم باشد و مالک هم به ما اعلام کند که توان مرمت ندارد، ما معرفی می‌کنیم که از بسته‌های حمایتی ما استفاده کند».
وی درباره‌ی شرایط سراهایی که مالک خصوصی دارند و اکنون روبه ویرانی هستند، مانند سرای سارتقی و خوروش، گفت: «ما به مالکان تذکر می‌دهیم که باید مرمت را انجام بدهند. به مالک سرای ساروتقی هم تذکر کتبی می‌دهیم اگر مالکان بیایند و بگویند توانش را ندارند، ما با آن‌ها  مشارکت می‌کنیم».
آن‌گونه که به نظر می‌ر‌سد، حلقه‌ی گم‌شده‌ در ماجرای نابسامانی بازار اصفهان، نبود هماهنگی و آگاهی‌رسانی برای نگاه‌داری بیشتر میان نهادهایی چون اوقاف، میراث فرهنگی و مالکان است؛ رویدادی که با پیگیری‌ها روشن می‌شود هر کدام از نهادها چشم‌به‌راه تلنگر یک‌دیگر هستند تا اینکه خود هر کدام در مقام و جایگاه واقعی ایفای نقش کنند.
بازار اصفهان انبوه راسته‌ها و سراها را در خود جا داده است و  با تمام رگ و پیوندهایش راهش را از مسجد عتیق، جایی که نخستین میدان شهر در محله جویباره شکل گرفته، آغاز کرده و مسیرش را روبه میدان صفوی نقش جهان ادامه می‌دهد. این بازار خطی پیش رفته و توامان در یک شبکه از راسته‌های اصلی و فرعی، سراها، تیم و تیمچه‌ها و حجره‌ها تعریف می‌شود.