چشم‌و‌گوشمان پر شده از خبرهای ویرانی میراث فرهنگی و یادمان‌های نیاکانی‌مان. گویی تیشه برداشته‌ایم بر ریشه‌ی خود می‌زنیم. این زخمی جانکاه هربار از گوشه‌ای از ایرانمان سر برمی‌آورد و لرزه بر جان می‌نشاند. این‌بار دردمان زخم کاری زدن بر کاریز قنات جهانی قصبه‌ی گناباد است.
به گزارش ایرنا مظهر« قنات قصبه گناباد»، تنها اثر خراسان رضوی در فهرست میراث جهانی، سازمان یونسکو و طولانی‌ترین قنات جهان اخیرا به بهانه جلوگیری از گرفتگی و پس زدن آب در درازای مسیر، ازسوی هیات امنای این سازه باستانی با خاک پر و برچیده شد.
این کار بی‌درنگ با واکنش‌های اعتراض‌آمیز از سوی دوست‌داران میراث فرهنگی ایران‌زمین و شهروندان گنابادی روبه‌رو شد.
ویران‌کردن مظهر کاریز در حالی صورت گرفته که این بخش آن به عنوان تداعی عینی آبدهی و ثمربخشی کاریز، اهمیت بسیاری نه تنها برای گردشکران جاذبه‌های تاریخی بلکه برای مهندسانی دارد که بر روی یک سازه‌ی مهندسی بی‌مانند (:منحصر به فرد) دو هزار و ۵۰۰ ساله پژوهش می‌کنند.
دست‌یازی به یک شاهکار باستانی
قنات قصبه گناباد، تنها اثر خراسان رضوی در فهرست «میراث جهانی» سازمان یونسکو و طولانی‌ترین کاریز جهان است که به‌عنوان یک شاهکار باستانی بی‌مانند هنوز پرسش‌های علمی بسیاری پیرامون چگونگی طراحی و ساخت آن به دست ایرانیان دو هزار و ۵۰۰ سال پیش وجود دارد.
قنات جهانی قصبه گناباد چونان شاهکاری از پیوند هنر، دانش، فناوری و مدیریت منابع آب با شاخصه‌های مهمی همچون ژرفای مادرچاه، فناوری حفر قنات و نیز شیوه‌ی بهره‌برداری آب است که حتی در سده‌ی بیست و یکم هم یکی از جاذبه‌های مهم تاریخی و مهندسی جهان به‌شمار می‌رود.
این کاریز از دو رشته‌ی اصلی و شش شاخه‌ی فرعی تشکیل شده و مادرچاه آن در دامنه‌ی شمالی سیاهکوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله‌ی نامور به قصبه شهر (کوی شرقی) گناباد جای دارد.
درازای (:طول) این قنات افزون‌بر ۳۳ کیلومتر است و ژرفای مادرچاه اصلی در انتهای رشته دولاب نو با توجه به شیب زمین نزدیک‌به ۳۰۰ متر و میزان آبدهی آن فراتر از ۱۳۰ لیتر در ثانیه است.
تعدد پرشمار چاه‌ها از اندیشمندی‌های (:تدابیر) به‌کار گرفته شده در معماری قنات قصبه گناباد است که شمارشان بیشتر از ۴۷۰ حلقه است.
شوند (:دلیل) پرشمار بودن چاه‌ها سبب پیشگیری از کور شدن آن‌ها به دست دشمنان هنگام یورش‌ها در درازنای تاریخ و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه‌ی چاه‌ها بوده است.
دو شاخه شدن قنات در فاصله ۶۸۳ متری کانال اصلی و سپس شش شاخه شدن کانال‌ها آن به دلیل پیشگیری از ریزش احتمالی، از دیگر ویژگی‌های هوشمندانه و خاص قنات قصبه گناباد هستند.
پیشینه بومی مظهر قنات
نسل‌های پیشین شهروندان گنابادی خاطرات بسیاری از مظهر قنات قصبه دارند که این مکان را به جایی برای تجدید خاطرات و الفت و پیوند میان مردمان مبدل کرده است. مظهر قنات قصبه‌ی گناباد در گذر سالیان یکی از جاذبه‌های دوست‌داشتنی برای مردم منطقه بوده که گاه از آن برای شنا و تفریح استفاده می‌کردند.
تنها رخداد قابل توجه برای مظهر این قنات باستانی تا پیش از ویرانی کنونی آن، چندین‌بار جابه‌جایی مظهر قنات در درازای تاریخ است.
آب قنات قصبه نزدیک به ۱۰ سده پیش، از گستره‌ی شهر گناباد فراتر رفته و با روش پلکانی یعنی ورود آب به چاه ریز و تنوره آسیاب و کوره‌های زیرزمینی، تا ۳۴ کیلومتری شمال جای کنونی مظهر به طرف حوض سرخ و حوض‌الحلیب هدایت و منتقل می‌شد.
مظهر قنات قصبه پیشتر در فاصله‌ی ۳۰۲ متری جنوب مظهر کنونی بر کنار راه قدیم (قصبه شهر) به جویمند قرار داشت. مظهر کهن تا پیش از جابه‌جایی، به صورت جویی پهن و خاکی بود که در مسافت طولانی به صورت روباز به سمت شمال کشیده شده و در پایان به شاخه‌های پرشمار بخش می‌شد.
این عنصر در واقع مظهر دو کانال یا کوره بوده که آب کاریز در آن‌ها جریان داشت. دو کوره هم به این سبب حفر شده بودند که در صورت گرفتگی (:انسداد) و ریزش یکی از کوره‌ها، آب بتواند از دیگری جریان یابد. بر همین پایه مظهر کنونی قنات قصبه در جنوب شرقی شهر گناباد و یا درجنوب محله نامور به «قصبه شهر» جای دارد.
اعتراض مسوولان محلی
فرماندار گناباد در واکنش اعتراض‌آمیز به پرکردن مظهر قنات جهانی قصبه گفت: اجازه نمی‌دهیم با چنین اقداماتی این قنات که یک سرمایه‌ی ملی و اثر باستانی جهانی است با خطر روبه‌رو شود.
حامد قربانی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا افزود: پس از آگاهی نسبت به پر شدن مظهر قنات قصبه، به‌همراه مسوولان ذیربط با حضور در محل دستور برداشتن خاک ریخته شده در این مکان صادر شد و تا پیدا‌کردن اطمینان قطعی از تخلیه‌ی کامل مظهر قنات قصبه گناباد از خاک، پیاپی پیگیر آن هستم.
وی همچنین بر بایستگی توجه به توجیهات آب‌بران و هیات امنای قنات قصبه پافشاری کرد و گفت: پر کردن مظهر قنات با خاک، با استدلال‌هایی که افراد بیان می‌کنند راه حل این معضل نیست از این‌رو باید اقدام‌های دیگری برنامه‌ریزی و اجرا می‌شد.
فرماندار گناباد ادامه داد: برپایه‌ی یک تفاهمنامه مدیریت مکان گودال مظهر قنات قصبه به صورت مشترک تحویل شهرداری، شورای شهر و اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این شهرستان می‌شود تا طرح مناسب گردشگری برای آن گردآوری و اجرا شود.
یکی از اعضای شورای اسلامی شهر گناباد هم در اعتراض به برچیدن مظهر قنات جهانی قصبه گناباد، به خبرنگار ایرنا گفت: این رخداد اقدامی غیرکارشناسی و از لحاظ اجتماعی نادرست است که توسط هیات امنای قنات صورت گرفت.
مهدی صفاری افزود: پس از آگاهی از برچیدن مظهر قنات بی‌درنگ مراتب از طریق شهرداری، اداره میراث فرهنگی و همچنین پایگاه جهانی قنات قصبه پیگیری شد، اما مسوولان و دست‌اندرکاران این نهادها نسبت به رخداد صورت گرفته ابراز ناآگاهی کردند.
وی دردنباله گفت: هیات امنای قنات قصبه با این توجیه که شنا کردن برخی افراد در این محل و در مسیر شهرک شهرجو مانع انتقال آب به کشتزارها شده، اقدام به ریختن خاک کردند ولی کوشش برای جبران این اقدام آن‌ها به‌گونه‌ی جدی از طریق فرمانداری و میراث فرهنگی در دست پیگیری است.
عضو شورای شهر گناباد گفت: پر کردن مظهر قنات قصبه با خاک، کاری مناسب و یا واپسین چاره نبود بلکه باید پیرامون آن را حصار کشیده و مانع گرفتگی مسیر آب می‌شدند زیرا در گذر سال‌هایپی‌در‌پی ساکنان بومی در این مکان که برای آن‌ها حکم تفرجگاه را دارد شنا می‌کرده‌اند.
دیگر عضو شورای شهر گناباد هم به خبرنگار ایرنا گفت: برچیدن مظهر قنات قصبه گناباد که در واقع ویرانی یک اثر بی‌مانند میراث جهانی است به هیچ‌روی کاری درست نیست.
مهران حسین‌زاده به دشواری‌های اجتماعی ناشی از تخریب مظهر قنات قصبه گناباد اشاره و بیان کرد: هیات مدیره‌ی قنات قصبه باید پیش از این اقدام با مسوولان مربوطه در فرمانداری، شورای شهر، شهرداری و میراث فرهنگی مشورت می‌کردند چون این رخداد بازتاب فرهنگی و اجتماعی بسیاری در پی دارد.
وی افزود: هم‌اینک پس از پیگیری‌های فرماندار گناباد و بنا بر دستور وی عملیات تخلیه خاک از مظهر قنات قصبه در دست اقدام جای گرفته است.
عضو شورای شهر گناباد ادامه داد: باید از ظرفیت گودال و مظهر قنات قصبه مانند سایر بخش‌های آن به نفع مردم منطقه و توسعه کمی و کیفی گردشگری بهره بایسته گرفت.
توجیه خرابکاری
رییس هیات‌مدیره قنات قصبه گناباد در توجیه خرابکاری صورت گرفته در این مکان، می‌گوید: مهمترین دلیل پر کردن مظهر کنونی قنات با خاک، با پیگیری این هیات مدیره «بروز مشکلات فنی، جلوگیری از گرفتگی و پس زدن آب در طول مسیر آن» بوده است.
محمد نبی‌پور افزود: اگر این بخش از قنات پر نشود در چند ماه آینده مسیر آب مسدود خواهد شد که احتمال ریزش در طول مسیر قنات را در پی دارد لذا برای جلوگیری از چنین اتفاقی مظهر کنونی قنات قصبه با خاک پر شد تا مظهر جدید در مکانی بالاتر از نقطه کنونی ظرف چهار ماه آینده در طول مسیر قنات ساخته شود.
وی ادامه داد: برخی افراد محلی در طول مسیر انتقال آب قنات جهانی قصبه اقدام به برداشت آب برای مزارع کشاورزی، شنا در مظهر قنات و یا شستشوی اتومبیل و دیگر ادوات می‌کنند لذا باید برای جلوگیری از بروز مشکلات بعدی مظهر قنات باید با خاک پر می‌شد و به نقطه دیگری در طول مسیر انتقال می‌یافت.
رییس هیات مدیره‌ی قنات قصبه گناباد مدعی شد: اگر مسیر آب در این منطقه مظهر قنات قصبه مسدود نشود مشکلی مانند تخریب قنات بهاباد بر سر کشاورزی منطقه خواهد آمد.
دیدگاه کارشناسان
مدیر پایگاه میراث فرهنگی قنات جهانی قصبه گناباد به خبرنگار ایرنا گفت: هیات مدیره‌ی قنات نباید به‌گونه‌ی انفرادی دست به چنین اقدامی می‌زد زیرا هر اقدامی در گستره‌ی این اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو باید با آگاهی مسوولان مربوط و دریافت پروانه (:مجوز) از میراث فرهنگی صورت گیرد.
رسول صنوبری افزود: مشکل ناشی از شنای برخی افراد بومی در مظهر قنات قصبه قرار بود با ساخت یک رستوران رفع شود.
وی ادامه داد: به‌تازگی ۴۰۰ میلیون ریال برای بهسازی مظهر قنات قصبه هزینه شده بود که با اقدام ویران‌گرانه‌ی هیات امنا همه این هزینه‌ها به هدر رفت. از این‌رو افرادی که اقدام به پرکردن خودسرانه مظهر قنات با خاک کرده‌اند باید پاسخ‌گو باشند.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی قنات جهانی قصبه گناباد گفت: پیگیری‌هایی از راه مجاری قانونی برای برخورد با عاملان این اقدام در دست انجام است.
تاکنون ۱۴۸ مورد از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده گناباد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند که ۶۰ مورد آن پیشینه‌ی چند هزار ساله دارند. در این میان قنات قصبه به عنوان تنها اثر ثبت شده از خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسکو از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
