یادمان‌های نیاکانی و گذشته‌ی هر کشور نماد و نمود تمدن، فرهنگ و تاریخ آن سرزمین است که در گذر هزاره‌ها و سده‌ها شکل گرفته و آثار آن تا زمانه‌ی اکنون رسیده و برجای مانده است. یادمان‌هایی که هر کدام شناسه و شناسنامه یک ملت و بخشی از تاریخ پرفراز و نشیب و حافظه‌ی فرهنگی جهان است.
هرساله شماری از این یادمان‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی برای ثبت در میراث جهانی یونسکو از سوی کشورهای عضو کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان پیشنهاد و پس از بررسی در صورت دارا بودن شرایط به فهرست ثبت جهانی می‌پیوندند.
میراث به معنای چیزی است که از گذشته به ارث رسیده است و می تواند به نسل آینده انتقال پیدا کند. در این میان، میراث فرهنگی (ملموس یا ناملموس) بیان خلاقانه موجودیت انسان ها در گذشته دور، گذشته نزدیک و حال است که از نسل های قبل به نسل کنونی رسیده است. میراث فرهنگی، گویای سنت ها، باروها و دستاوردهای یک کشور و مردمان آن است. همچنین، میراث طبیعی نیز ترکیبی از ویژگی های زمین شناختی و جغرافیایی– فیزیکی است که از نظر زیستگاهی، علمی، حفاظتی و طبیعی دارای ارزش منحصر به فرد جهانی است.
البته باید گفت برخی یادمان‌ها، دارای هر دو ویژگی فرهنگی و طبیعی هستند. نیاز به یادآوری است که اصطلاح «مناظر فرهنگی» یا «چشم اندازهای فرهنگی» نیز در اسناد بین‌المللی مورد استفاده قرار می‌گیرد که در واقع اشاره به آثار ترکیبی طبیعت و انسان دارد؛ مانند برخی سکونتگاه ها.
در سراسر جهان، سایت های میراث فرهنگی و طبیعی وجود دارند که برای بشریت ارزش منحصر به فرد داشته و در صورت طی فرایند ثبت به آنها «سایت میراث جهانی یونسکو» گفته می‌شود.
جای‌گرفتن یک سایت میراثی در این فهرست به ویژه از آن روی دارای اهمیت است که موجب توجه هر چه بیشتر به اهمیت فوق‌العاده آن سایت شده و می‌تواند بسترساز نگاهداری و پاسداری بهتر از آن شود. همچنین با تبلیغ مناسب و رعایت استانداردهای حفاظتی، به جذب گردشگر و تقویت بنیاد اقتصادی جامعه‌های بومی و ملی کمک درخور توجهی می‌کند.
برای آنکه یک میراث دارای چنین موقعیتی شود، باید دارای یک یا چند معیار از معیارهای یادشده‌ی زیر باشد:
1. نشان‌دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد.
2. نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.
3. گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا ازمیان‌رفته باشد.
4. نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله‌ی مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد.
5. نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست یا نماینده یک فرهنگ باشد.
6. به‌طور مستقیم یا ملموس مرتبط با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد.
7. پدیده بی نظیر طبیعی با زمینه‌های استثنایی و زیباشناسی باشد.
8. نمونه برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمین‌شناسی باشد.
9. نمونه برجسته از فرایندهای زیست‌محیطی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه زمینی، اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان‌ها باشد.
10. شامل زیستگاه‌های طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و حاوی گونه‌های در خطر باشد.
میراث جهانی یونسکو چگونه نهادی است؟
میراث جهانی یونسکو نام پیمان‌نامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر سال ۱۹۷۲ به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. موضوع آن، حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص می‌باشند. بر پایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. مکان‌های میراث جهانی ثبت شده در سازمان یونسکو، مکان‌هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر هستند.
پیوستن ایران به کمیته‌ی ثبت جهانی یونسکو
ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در ۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست.
تا کنون ۲۶ اثر ازمکان‌های تاریخی-فرهنگی و طبیعی ایران در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این فهرست دربردارنده‌ی ۲۴ یادمان از میراث فرهنگی و ۲ اثر میراث طبیعی است.
یادمان‌های ثبت‌جهانی شده‌ی ایران از آغاز تاکنون
سه اثر چغازنبیل، تخت‌جمشید و میدان نقش جهان نخستین مکان‌هایی بودند که در ایران به فهرست میراث جهانی یونسکو افزوده شدند. پس از آن نزدیک‌به ۲۴ سال هیچ پرونده‌ای برای ثبت‌جهانی تشکیل نشد و پس از بیش از دو دهه، تخت سلیمان و مجموعه‌ی ارگ بم و مجموعه‌ی پاسارگاد در یونسکو به ثبت جهانی رسید. روند ثبت آثار مهم ایران در سال‌های پس از آن ادامه پیدا کرد و گنبد سلطانیه و بیستون به‌عنوان هفتمین و هشتمین اثر از ایران در یونسکو ثبت جهانی شدند.
مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران دربردارنده‌ی چهار کلیسای تادئوس مقدس، سن استپانوس، زُر زُر و کلیسای چوپان و سازه‌های آبی شوشتر نهمین و دهمین آثار ثبت‌شده‌ی ایران هستند که در فهرست جهانی ثبت شده‌اند. در ادامه‌ی این روند ایران موفق به ثبت دو اثر در فهرست جهانی شد؛ بازار تبریز و آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به دلیل ویژگی‌های معماری و تاریخی در حافظه جهانی جای گرفتند. با ثبت مجموعه‌باغ‌های ایرانی دربردارنده ۹ باغ پاسارگاد، باغ ارم، چهل‌ستون، باغ فین، عباس‌آباد، باغ شاهزاده، اکبریه، دولت‌آباد و پهلوان‌پور، مسجد جامع اصفهان و برج گنبد قابوس و مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان در یونسکو تعداد آثار جهانی ایران به ۱۶ اثر رسید. شهر سوخته در سال ۲۰۱۴ در یونسکو به ثبت رسید، و یک سال پس از آن چشم‌انداز فرهنگی روستای میمند و محوطه‌ی باستانی شوش به فهرست جهانی یونسکو پیوستند.
در سال ۲۰۱۶ ایران توانست دو اثر ارزشمند ملی را در فهرست جهانی یونسکو ثبت کند. نخست دشت لوت که در پهنه‌ی استان‌های کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان جای دارد، جایگاه جهانی پیدا کرد. لوت بیست‌ویکمین اثر ثبت شده ملی ایران در فهرست جهانی یونسکو است. دومین پرونده‌ای که در این سال از ایران در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، مجموعه یازده رشته کاریز (:قنات) بود که از قدیمی‌ترین و شگفت‌ترین سیستم‌های آب‌رسانی جهان و شاهکار معماری و مهندسی ایرانی هستند.
با ثبت شهر تاریخی یزد، چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس، جنگل‌های هیرکانی، راه‌آهن سراسری ایران و روستاهای هورامان تا سال ۱۴۰۰ ایران با ۲۶ اثر ملموس فرهنگی، تاریخی و طبیعی در فهرست جهانی یونسکو در رتبه نهم جهان جای گرفت.
افزون بر آثار ثبت‌شده یادمان‌هایی مانند نقش رستم، نقش رجب، طاق‌بستان، دماوند، شهر تاریخی ماسوله، چشم‌انداز فرهنگی الموت، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت شده ارسباران، کوه سبلان، هگمتانه، مسجد کبود و … نیز برای ثبت در میراث جهانی یونسکو پیشنهاد شده‌اند.
ثبت جهانی
پیش‌تر اشاره شد که کشورهای عضو کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان (۱۹۷۲) امکان شرکت در فرایند ثبت جهانی یادمان‌های خود را دارند.
کشورهای عضو این کنوانسیون می‌توانند پیشنهاد خود را به کمیته میراث جهانی یونسکو ارایه دهند. کمیته‌ی یونسکو از نمایندگان برگزیده‌ی کشورهای عضو تشکیل شده است، پس از گرفتن دیدگاه واحدهای مشورتی خود مانند «شورای بین‌المللی آثار و سایت‌ها (ایکوموس)، «اتحادیه جهانی حفاظت» (آی یو سی ان) و «مرکز بین‌المللی مطالعات درباره‌ی حفظ و احیاء اموال فرهنگی» (ایکروم) در این‌باره تصمیم گیری می‌کند.
– با بهره‌جویی از «دانشنامه‌ی ویکی پدیا» و «تارنمای کمیته‌ی ملی یونسکو-ایران»، به کوشش دکتر سید شهاب‌الدین موسوی‌زاده (با اندکی دگرگونی و ویرایش)
در گزارش بعدی به معرفی آثار ثبت جهانی شده‌ی ایران پرداخته می‌شود.
