تاکنون 26 یادمان تاریخی-فرهنگی و اثر طبیعی از ایران در سیاهه‌ی میراث جهانی یونسکو جای گرفته‌اند. این فهرست 24 اثر فرهنگی و 2 میراث طبیعی را دربَر می‌گیرد. میراث جهانی یونسکو نام پیمان‌نامه‌ای بین‌المللی است که در ۱۶ نوامبر سال ۱۹۷۲ به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. موضوع آن، حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و از آنِ همه‌ی انسان‌های زمین، بدون توجه به نژاد، مذهب و ملیت ویژه‌ای است.
ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ چهارشنبه، ۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست. سه اثر چغازنبیل، تخت‌جمشید و میدان نقش جهان، نخستین مکان‌هایی بودند که در ایران به فهرست میراث جهانی یونسکو افزوده شدند و تا ۲۴ سال پس از آن هیچ پرونده‌ای برای ثبت‌جهانی تشکیل نشد.
در این نوشتار به معرفی چغازنبیل، نخستین یادمان ایرانی ثبت‌جهانی شده می‌پردازیم:
شناسنامه‌ی نیایشگاه چغازنبیل
مکان: ایران، استان خوزستان، شهرستان شوش
شماره ثبت جهانی: 113
تاریخ ثبت جهانی: 1979، نشست سوم یونسکو
شماره ثبت ملی: 895
تاریخ ثبت ملی: یکم دی‌ماه 1348خورشیدی
زیگورات چُغازَنبیل نیایشگاهی باستانی است که نزدیک‌به ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد در تمدن ایلام ساخته شد. این زیگورات، سازه‌ی مرکزی محوطه‌ی باستانی به‌جای مانده از مجموعه ایلامی شهر اونتاش است که نزدیک شوش در استان خوزستان جای گرفته است. چغازنبیل در سال ۱۹۷۹ میلادی به عنوان نخستین اثر تاریخی از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت و معماری ویژه‌ی آن، در کنار زیگورات‌های به‌دست آمده در میان‌رودان، برای باستان‌شناسان و دوست‌داران به تاریخ و میراث فرهنگی جهانی شناخته شده‌است. تا پیش از کشف زیگورات‌های کُنار صَندَل و تپه سیَلْک، چغازنبیل تنها نمونه‌ی یافت‌شده از این‌گونه سازه در ایران بود. خاورشناسان چغازنبیل را کهنترین ساختمان مذهبی شناخته‌شده در ایران می‌دانند.
نیایشگاه چغازنبیل در جنوب باختری ایران، در شهرستان شوشِ استان خوزستان، و در نزدیکی منطقه باستانی هفت‌تپه جای دارد. این سازه در ۳۵ کیلومتری باختر شهر باستانی شوشتر و ۴۰ کیلومتری جنوب خاوری شهر باستانی شوش جای گرفته است.
مجموعه آیینی دوراونتاش پیرامون ۱۲۵۰ پ. م (۱۲۴۰–۱۲۷۵ پ. م)، در دوران شاه ایلامی اونتاش ناپیریشا، در ستایش «اینشوشیناک» ایزد نگهبان شوش ساخته شد. نیایشگاه چغازنبیل مانند بسیاری از شهرهای دیگر ایلام، در جنگ‌های ایلام و آشور، در یورش سال ۶۴۵ پ. م سپاه آشور به سرکردگی «آشوربانی‌پال» ویران شد.
در سال ۱۸۹۰ میلادی زمین‌شناس سرشناس ژاک دو مورگان گزارش می‌دهد که در گستره‌ی چغازنبیل معادن نفت وجود دارد. گویا شرکت نفت ایران در پی همین گزارش بود که پایه‌گذاری شد. پس از گذشت پنجاه سال مهندسانی که سرگرم فعالیت‌های نفتی در چغازنبیل بودند آجری را یافتند که روی آن نوشته‌هایی بود. آجر را برای باستان شناسانی که در شوش کاوش می‌کردند فرستادند و پس از آن زنجیره کاوش‌هایی در چغازنبیل صورت گرفت که به کشف نیایشگاه چغازنبیل و آثار مهم دیگری انجامید.
سده‌های پی‌در‌پی این سازه در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاکبرداری شد.
از معیارهای شش‌گانه‌ی یونسکو برای ثبت یک اثر تاریخی در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو، که مکان‌های گزینش شده دست کم یکی را باید داشته باشند، چغازنبیل از معیارهای سوم و چهارم برخوردار است. این دو معیار به ترتیب معرف مکانی هستند که:
– نمونه‌ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فناوری یا منظره که نمایانگر مرحله یا مراحلی در سرگذشت انسان باشد؛ – نمونه‌ای برجسته از یک سکونتگاه سنتی بشری یا استفاده از زمین، که معرف یک یا چند فرهنگ است، باشد. به‌ویژه مواقعی که تحت تاثیر تغییرات برگشت‌ناپذیر شده‌است.
نیایشگاه چغازنبیل درون‌شهری به نام «دوراونتاش» (دور، به معنی شهر و «اونتاش» نام سازنده شهر است) جای گرفته که محوطه ای به طول و عرض حدود ۱۰۰۰× ۱۳۰۰ متر را در بر می‌گیرد و از سه حصار تو در توی خشتی تشکیل شده که به ترتیب: پرستشگاه اصلی (زیگورات) در مرکز حصار نخست، کاخ‌ها و نیایشگاه‌های کوچک در حصار دوم، آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی و کاخ‌های سلطنتی و تصفیه خانه آب در حصار سوم، جای دارند.
پرستشگاه‌های دیگری برای خدایان و الهه‌های ایلام در چغازنبیل ساخته شده بود که عبارتند از:
«نوسکو» Nusku (خدای آتش)
«پی نیکیر» Pinikir (مادربزرگ خدایان)
«اَدَد» Adad (خدای هوا)
«نین الی» Nin – Ali ( (همسر خدای هوا)
«شیموت» Shimut ( (خدای ایلام)
«منزت» Manzat (همسر خدای ایلام)
«نپراتپ» Nepratep (الهه‌های روزی دهنده)
«روهوراتیر» Ruhuratir (خدای انزان)
«هیشمتیک» Hishmitik (همسر خدای انزان)
«گال» Gal (خدای بزرگ ایلام)
«ایشنی کاراب» Ishni – karab (الهه سوگند)
زیگورات ۵ اشکوب (:طبقه) بوده که هم‌اکنون دو طبقه از آن برجای مانده است. اضلاع زیگورات چغازنبیل ۱۰۵× ۱۰۵ متر است و بلندای آن از سطح زمین، نزدیک به ۵۳ متر بوده که در هم‌اکنون ۲۵ متر از آن به‌جای مانده‌است. بافت داخلی دیوارها از خشت و نمای بیرونی با آجر ساخته شده‌است. برخی از آجرهای بکار رفته در زیگورات، لعاب دار بوده و برخی دیگر دارای تزیین‌هایی به شکل گل میخ هستند که در نوع خود از کهنترین کاشی‌های جهان به‌شمار می‌روند. دور تا دور زیگورات، آجرهایی به خط میخی ایلامی به چشم می‌خورد و نوشته‌ها، نام سازنده بنا و آرمان از ساخت آن را نشان می‌دهد.
در جبهه‌های شمال باختری و جنوب باختری، دو سکوی دایره‌‌شکل دیده می‌شود که کاربری گوناگونی مانند سکوی قربانگاه، محل نصب تندیس (:مجسمه)، ساعت خورشیدی، محل پیشگویی و ستاره‌شناسی، درباره وجود آن‌ها گمان زده شده است
تصفیه‌خانه‌ی آب چغازنبیل، در جبهه‌ی باختری نیایشگاه اصلی جای دارد. این تصفیه‌خانه با بهره‌گیری از ظرف‌های مرتبط ساخته شده و از این‌رو کهنترین تصفیه‌خانه جهان به‌شمار می‌رود. رومن گیرشمن، حفار چغازنبیل، بر این باور است که آب مورد مصرف تصفیه‌خانه از فاصله ۴۵ کیلومتری و از راه کانالی از رودخانه‌ی کرخه فراهم (:تامین) می‌شده است. این درحالی است که رودخانه‌ی دز، در فاصله‌ی ۳ کیلومتری نیایشگاه جای دارد. عدم تامین آب چغازنبیل از رودخانه دز، به خاطر اختلاف ارتفاع زیاد محوطه‌ی چغازنبیل با سطح رودخانه‌ی دز است.
با وجود ثبت در میراث جهانی، نگرانی‌هایی پیرامون دست‌یازی به حریم درجه‌ی یک این سازه‌ی باستانی به‌ویژه در چند سال گذشته، وجود دارد.
* با بهره‌جویی از دانشنامه‌ی ویکی پدیا
