خطر در کمین تنها سنگ‌نبشته‌ای که نام «زرتشت» دارد

چندی پیش خبر پیدایش سنگ‌نبشته‌ای نویافته به خط پهلوی ساسانی پیرامون شهر تاریخی استخر در نزدیکی دشت مرودشت استان فارس از سوی خبرگزاری‌ها و کنشگران حوزه‌ی میراث فرهنگی بازتاب داده شد. شاید این بخش از خبر را بارها شنیده باشیم چرا که از دوره ساسانی سنگ نبشته‌های بسیاری در دشت مرودشت به‌جا مانده است. اهمیت این سنگ‌نبشته تنها برای خط پهلوی دوره‌ی ساسانی نیست، بلکه نام «زرتشت»، یگانه پیام‌آور ایرانی برروی این سنگ‌نبشته به نگارش درآمده و آن را متمایز کرده است. آسیب‌هایی این میراث ارزشمند را تحت تاثیر قرار داده، دکتر اتابکی، کاوشگر کتیبه‌ی ساسانی بیان داشت خطر در کمین تنها سنگ‌نبشته‌ای است که نام اشو «زرتشت» دارد.

دکتر ابوالحسن نجف‌زاده  اتابکی، پژوهش‌گر آزاد با بیان این نکته که سنگ‌نوشته‌‌ها همواره در معرض آسیب بیشتری هستند درباره‌ی اهمیت توجه به نگهداری این سنگ‌نبشته به خبرنگار امرداد گفت: این سنگ‌نبشته در دامنه‌ی کوهستان واقع شده و در جایی قرار گرفته که خیل گسترده‌ای از معادن هخامنشی در آنجا باقی مانده‌اند. از این‌رو برای نگهداری و حفاظت این کتیبه‌ی ارزشمند، از بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد طی نامه‌ای رسمی خواستار جابجایی فوری این سنگ‌نبشته شدیم که تاکنون انجام نگرفته است. شوربختانه این سنگ‌نبشته را نه تنها عوامل جَوی چون «آب شکستگی» آسیب می‌رساند بلکه در محیطی قرار گرفته که از سوی حفاران غیرمجاز و سوداگران عتیقه پیوسته تهدید می‌شود. قرار گرفتن این سنگ نبشته در مسیر عبور چرای دام‌ها نیز خطر دیگری‌ست که ممکن است آسیب‌های جدی به آن وارد شود. وی در ادامه افزود: کتیبه‌های نویافته دیگری نیز کشف کرده‌ایم که قابل جابجایی هستند. از این‌رو خواستار آن هستیم این آثار که شناسنامه دشت مرودشت و میراث ملی به شمار می‌روند برای پایداری و نگهداری به مکانی امن انتقال داده شوند.

دکتر اتابکی که در زمینه‌ی تاریخ و باستان‌شناسی کتاب‌های «راهنمای کلاسیک و مستند تخت جمشید»، «پاسارگاد شهر کوروش»، «مدیریت جهانی هخامنشی» و کتاب «شهر استخر و آثار دشت مرودشت» را تالیف کرده، پیرامون این سنگ‌نبشته‌ی نویافته بیان داشت: نزدیک به یک سال پیش، سنگ نبشته‌ای را یافتیم که بسیار دچار فرسایش شده و نام «دادار مقدس» و «زرتشت» در آن یاد شده است. این سنگ نبشته به شوند فرسایش، با روش‌های تخصصی آن را خوانده و ترجمه کرده‌ایم. به گفته‌ی وی این سنگ‌نبشته بروی یک صخره کنده به سنگینی نزدیک به ۴ تُن کنده‌کاری شده، در شش سطر به خط پهلوی کتابی که به شکل عمودی از راست به چپ نگارش شده است (این نوع فرم عمودی به «کتیبه‌های خوابیده» گفته می‌شود). خط پهلوی کتابی، خطی است متصل که برای نگارش بروی پوست بسیار ساده‌تر است و بر روی سنگ به دلیل عمق کم چندان دلخواه آشکار نمی‌شود و به شوند همین عمق کم فرسایش بر روی آن تاثیر بسیاری دارد و حروف برخی از کتیبه‌ها از میان می‌رود و خوانش آن را با دشواری همراه می‌کند.

ابوالحسن نجف‌زاده‌ی اتابکی، کارشناس ارشد زبان‌های باستانی دانشگاه شیراز و دکتری تاریخ دانشگاه تهران مرکز، درباره‌ی سنگ‌نبشته‌هایی که تاکنون پیدا کرده‌اند، می‌گوید: در طی سالیان متمادی کتیبه‌های بسیاری را در دشت مرودشت و پیرامون شهر تاریخی استخر (زادگاه شاهنشاهان ساسانی) کشف (پیداگ) کردیم که از اهمیت زیاد تاریخی و غنای باستان‌شناسی برخوردار هستند. این سنگ‌نبشته‌ها در دامنه کوهستان‌ها، بیشتر کتیبه‌‌ای سنگ گور را در بر می‌گیرند. کتیبه‌‌ای سنگ گور که بیشتر در دامنه‌ی کوهستان واقع شده‌اند به شکل فراگیر این چنین به نگارش در آمده‌اند:

«این دخمک
(در) ماه….سال….یزدگردی
فلانی…..پسر/دختر….
برای روان خویش فرمود ساختن
بهشت پهلم(pahlum)
پاداش(او) باد»

سنگ نبشته‌های دیگر کشف شده به موضاعاتی چون اندرزها پرداخته‌اند که بخش‌های متنوعی را بازگو می‌کنند. چند سنگ نبشته به ساخت‌وسازهای وابسته به دژها (قلعه‌ها) و آب‌بندهای فراز کوهستان اشاره دارند و از موضاعاتی چون اخترشناسی و زیست‌بوم نیز به (زبان استعاره‌ای) در میان آنها دیده ‌می‌شود. دکتر اتابکی گفت بررسی‌ها در این مکان همچنان ادامه دارد و ابراز امیدواری کرد این کاوش‌ها منجر به کشف آثار و کتیبه‌های دیگری شود که راهگشای تازه‌ای برای پژوهشگران در آینده باشد.

سنگ‌نبشته‌ها، آیینه‌ی گذشته هستند. سنگ‌نبشته‌ها همواره در دوره‌های تاریخی به نگارش درآمده‌اند که نسبت به داده‌های باستان‌شناسی دارای آگاهی آشکار و روشن‌تری هستند. سنگ‌نبشته‌ها را می‌توان اسنادی نامید که به ساختارهای فرهنگی چون، تاریخ، تبارشناسی، جنگ، دین، سیاست و ….پرداخته‌اند و می‌توانند با گذشت سده‌های متمادی منابع دست اولی در اختیار پژوهشگران باشند که دیگر داده‌های باستان‌شناسی، چندان آشکارا و واقع‌گرا نمی‌توانند دریافتی درست از زمان گذشته یا یک دوره‌ی تاریخی را بیان کنند. از سوی دیگر سنگ‌نبشته‌ها میراث معنوی گران‌بهایی هستند که نه تنها در تفسیر داده‌های مادی اهمیت دارند بلکه از آنها به عنوان گنجینه‌ی ارزشمندی باید نام برد که همواره باعث افتخار یک قومیت یا کشور به شمار می‌روند.

نویافته‌های با ارزشی در شهر تاریخی استخر پیدا شده که اهمیت این شهر تاریخی را در ادبیات باستان‌شناسی و فرهنگ و زبان‌های باستانی نمایان می‌سازد. ویرانه‌های شهر استخر در ۵ کیلومتری شمال تخت جمشید و حدود ۱۲ کیلومتری شهر مرودشت امروزی در استان فارس دوره‌های گوناگونی از دوران پیش از تاریخ فارس تا سده ۸ و ۹ پس از اسلام را در بر می‌گیرد. این بخش سال 1310 خورشیدی با شماره ۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. کاوش‌های بنگاه شرقی دانشگاه شیکاگو و هم چنین کاوش‌های بنگاه علمی تخت‌جمشید، نشان از دیرینگی این شهر دست‌کم تا هزاره چهارم پیش از میلاد دارد. نوشته‌های تاریخی نیز حکایت از آن دارد که پیش از روی کار آمدن دودمان ساسانی، آتشکده پرآوازه‌ی آناهیتا در شهر استخر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. گل نوشته‌های تخت جمشید از شهری بنام (RakkanRaxa پارسی باستان) یاد می‌کنند که به گمان همین شهر استخر امروزی است. پس از دوره هخامنشی و ویرانی شهر پارسه به‌دست اسکندر مقدونی، شهر استخر اهمیت دوباره یافت و شاهان محلی فارس (فرته داران=نگهبانان آتش) آن‌را به کانون پیروان دین بهی زرتشتی تبدیل کردند. در واقع این شاهان بارقه‌های نخستین فراگیری دین زرتشتی را در فلات ایران فراهم آوردند. سکه‌های به‌دست‌آمده از این فرمانروایان نخستین آتشکده‌های دین بهی، پرچم (کیانی) و نقش پیکره بالدار را به نمایش می‌گذارند. در همین زمان آتشکده معروف آناهیتا در شهر استخر پایه‌گذاری شد و ساسان نیای اردشیر پاپکان سرپرست این آتشکده گردید.
نوشته‌های تاریخی نیز حکایت از آن دارد در دوره ساسانی شاهان این دودمان برای تاج‌گذاری می‌بایست به این شهر آیینی می‌آمدند و در آنجا مراسم تاجگذاری را با تشریفات برگزار می‌کردند. این شهر چندین بار از سوی تازیان رو به ویرانی رفت و با پایتخت قرار گرفتن شهر شیراز بوسیله عمرو لیث صفاری و دیلمان در فارس از اهمیت این شهر بسیار کاسته شد تا جایی که به گفته ابن بلخی نویسنده‌ی فارسنامه به روستایی حدود صد خانوار تبدیل گردید. در این سال‌ها آثار گسترده‌ای در شهر استخر و پیرامون آن شکل گرفت که امروزه در بررسی‌های باستان‌شناسان اهمیت زیادی دارد. امروزه شهر مرودشت جایگاه شهر استخر کهن را در سرزمین فارس از آن خود کرده است. (برگرفته از کتاب شهر استخر اثر دکتر اتابکی و نجمه ابراهیمی)