همدان را درحالی می‌توان دیار دستکندها نامید که حال و روز این شهرهای زیرزمینی و دست کند، خوب نیست. بسیاری از این مجموعه‌ها بدون کاوش باستان‌شناسی به حال خود رها و طعمه‌ی حفاران غیرمجاز شده‌اند و برخی نیز به دلیل نبود حفاظت درست، درآستانه‌ی فروریختن هستند.
شاید بتوان همدان را خاستگاه شهرهای زیرزمینی یا دیار دستکندها نامید؛ در این میان شهرهای دستکند ارزانفود و سامن از دیگر شهرها نام‌دارتر هستند و شاید به همین دلیل است که حال و روز بهتری دارند.
به گزارش ایلنا، با این همه به گفته‌ی بهنام نادری کنشگر میراث‌فرهنگی در همدان شمار زیادی دستکند و شهر زیرزمینی وجود دارد که حال و روزشان خوب نیست و باید نظارت بیشتری دراین باره صورت گیرد.
او با اشاره به وضعیت دیگر دستکندهای استان همدان، گفت: یکی از مجموعه‌هایی که باید در فهرست میراث ملی ثبت شود، زاغه‌های دستکند ترخین‌آباد در اسدآباد است، البته مسوولان میراث استان نیز درصدد این مهم هستند. در این میان مجموعه دستکند روستای انوچ در جنوب استان همدان یکی از کهن‌ترین زیستگاه‌های این استان است که افزون‌بر داشتن دژی تاریخی در مرکز آن دستکندی نیز در زیر آن وجود دارد که شوربختانه هنوز مورد کاوش باستان‌شناسی قرار نگرفته است و هم‌اکنون نیز به حال خود رها شده است. حتا مجموعه دستکندی در روستای رزن داریم که آن‌هم رها شده است.
این کنشگر میراث‌فرهنگی با اشاره به آنکه وضعیت دستکند دهبونه نیز مناسب نیست، اذعان افزود: این دستکند بی‌‌مانند چندین ورودی دارد و سال‌هاست که حفاری‌های غیر مجاز در آن انجام می‌شود اما هنوز از سوی باستان‌شناسان کاوش نشده است. بارها این موضوع را به آگاهی میراث‌فرهنگی رساندیم اما تاکنون هیچ کار درخوری انجام نشده است.
چندی پیش شهر زیرزمینی دیگری نیز پیدا شد اما پس از نخستین فصل کاوش که در سال ۱۳۹۸ رقم خورد، به حال خود رها شد تا امروز خبر ریزش و دیده شدن ترک‌هایی در آن به گوش برسد.
شهر زیرزمینی صالح‌آباد همدان نزدیک سال ۱۳۹۵ شناسایی شد اما نخستین فصل کاوش آن در سال ۱۳۹۸ انجام گرفت. برپایه‌ی گزارش منتشر شده از آن کاوش گفته شده است که برپایه‌ی آثار یافته‌شده و بررسی‌های صورت گرفته، دیرینگی این اثر به سده‌ی ۶ و ۷ خورشیدی بازمی‌گردد. در پژوهش‌های نخستین صورت گرفته، این دستکند دارای ۶ فضا است که هر کدام از طریق دریچه‌هایی به عنوان هواکش به سطح زمین راه دارند. این شهر زیرزمینی بیش از پنج هکتار وسعت دارد. در فاصله‌ی پیرامون این دستکند فضاهایی شناسایی شده که کارشناسان احتمال می‌دهند با دستکند در پیوند باشد. این دستکند پر از خاک است چراکه خاک‌های زمین‌های کشاورزی به واسطه همان دریچه‌ها به درون شهر ریخته شده و همین امر، کاوش را دشوارتر می‌سازد.
محمد شعبانی، سرپرست گروه کاوش مجموعه دستکند زیر زمینی صالح‌آباد درباره‌ی این کاوش گفته است: دستکند زیرزمینی صالح‌آباد از لحاظ ساختاری با دستکند ارزانفود همانندی‌های بسیاری دارد، اما در برخی از فضاها همچون هواکش با آن متفاوت است. این دستکند بر روی سنگ‌های نرم صخره‌ای ایجاد شده است. فصل نخست با همکاری و تامین اعتباری افزون‌بر ۳۰ میلیون تومان از سوی شهرداری انجام شد اما برای فصل‌های بعدی که با آرمان کاوش و شناسایی محیط و وسعت آن انجام خواهد شد، به اعتبار بیشتری نیاز است.
این دستکند در حریم شهر صالح‌آباد و در ۱۵ کیلومتری شهر همدان جای دارد و پس از نخستین فصل کاوش به حال خود رها شده و از ادامه کاوش‌ها خبری نیست. اکنون نیز خبرها از فروریختن بخشی از دستکند حکایت دارند. ریزشی که سبب شد تا پای دادستان بهار به عنوان «مدعی‌العموم» برای بررسی به آنجا باز شود.
نادری با اشاره به آنکه مجموعه شهر زیرزمینی صالح‌آباد در زمین‌های کشاورزی قرار دارد که دارای مالک خصوصی است، گفت: هرچند مالک این زمین‌ها مشکلی با انجام کاوش ندارد اما سال‌هاست این محوطه به حال خود رها شده است. در زمان کاوش، از بخش جنوبی مجموعه راهی برای انجام کاوش باز شد که پس از انجام فصل نخست، بستند. این روزها همان بخش ورودی کاوش باستان‌شناسان به دلیل‌عدم رسیدگی، نظارت و حفاظت درست، فرو ریخته است. همچنین حفاری‌های غیر مجاز عامل دیگری بر فروریختن این گستره شده است چراکه نظارتی وجود ندارد و مردم وقتی متوجه کشف شهر زیرزمینی در این منطقه شدند، درصدد انجام حفاری‌های غیر مجاز برآمدند.
با این وجود، معاون میراث‌فرهنگی استان همدان از فرستادن کارشناس به این محوطه و بررسی وضعیت آن خبر داد و به ایلنا گفت: به زودی دیدگاه کارشناس و باستان‌شناس مربوطه درباره‌ی وضعیت شهر زیرزمینی صالح‌آباد را اعلام خواهیم کرد.
شهر زیرزمینی صالح‌آباد تنها دو متر از جاده فاصله دارد و این موقعیت می‌تواند بهترین گزینه برای تبدیل شدن این منطقه به مقصد گردشگران باشد. همچنین به فاصله‌ی چند کیلومتری از آن کاروانسرای تاج‌آباد که تنها کاروانسرای مدور غرب ایران است و به زودی ثبت جهانی خواهد شد، جای دارد همچنین در نزدیکی این محوطه روستای آرمان گردشگری جای دارد که هر ساله میزبان برگزاری رویدادهای گوناگونی مانند جشن آلو است. این موقعیت می‌تواند شرایط حضور گردشگران را در منطقه ایجاد کند.
