اقلیم‌شناسان به گستره و پهنه‌ای که زمین آن بسیار خشک باشد و پوشش گیاهی‌‌اش اندک‌شمار، «کویر» می‌گویند. کویرها در چهارگوشه‌ی جهان هستند و در هر قاره‌ای نمونه‌های فراوانی از آن‌ها می‌توان یافت. آمارهای زمین‌شناسی نشان می‌دهد که بیش از یک‌پنجم پهنه‌ی کره‌ی خاکی ما پوشیده از کویر و بیابان است. در آن زمین‌ها، ابرهای باران‌زا شکل نمی‌گیرند، یا چنان نازک و گاه‌گاهی هستند که توان بارش‌های چشمگیر را ندارند. جایی هم که آب نباشد، آبادانی و نشانه‌های زندگی نیست. اما اندکی از حیات وحش و شماری از گیاهان که خود را با کم‌آبی‌های کویر سازگار می‌کنند، در آن گستره‌ها به زندگی خود ادامه می‌دهند. بیش‌تر آن جانوران از گروه خزندگان‌اند. گیاهان و درختچه‌هایی نیز که شورپسند نامیده می‌شوند، در کویر یافتنی‌اند. بارش‌های بسیار کم سالانه، زندگی را برای این دو دسته از زیست‌مندان، شدنی (ممکن) می‌سازد.
کویرها گوناگون‌اند و آن‌ها را چنین بخش‌بندی می‌کنند: کویرهای گرم‌وخشک، کویرهای نیمه‌خشک، کویرهای ساحلی و کویرهای سرد. در آن بخش از کویرها که گرم‌وخشک شناخته می‌شوند، دمای هوا بسیار بالاست و در بیش‌تر ماه‌های سال انسان توان تاب‌آوری در آن‌جا را ندارد. کویرهای نیمه‌خشک اندکی بیش‌تر از بیابان‌ها بارندگی دارند. کویرهای ساحلی نیز در جاهایی پهنه گشوده‌اند که کم‌وبیش خنک تا گرم هستند. کویرها می‌توانند سرد نیز باشند. این نیز گونه‌ای دیگر از این پدیده‌ی طبیعی است.
نکته‌ی مهمی که باید دانست آن است که کویر با بیابان تفاوت دارد و این دو یکی نیستند. بیابان‌ها پهنه‌هایی هستند که بارندگی سالانه‌ی آن‌ها به کمتر از 50 میلی‌متر می‌رسد و چه‌بسا تا چندین و چندسال روی باران نبینند. اما کویرها این‌گونه نیستند و در زمین آن‌ها، به سبب بارندگی بیش‌تر از بیابان، گیاهان رشد می‌کنند؛ هرچند زمین کویر شوری بالایی دارد. بیابان، بی‌آب و علف است، اما کویر آب‌های اندکی دارد و گیاهان در آن‌جا سر بر می‌آورند.
این را نیز اشاره کنیم که کویرها زیستگاه جاندارانی مانند: عقاب، مار، روباه، مارمولک، سوسمار، موش، و نمونه‌های دیگر است و حیوانی مانند شتر که می‌تواند زمان طولانی‌ای بی‌آب بماند، تاب‌وتوان گذر از کویرها را دارد. برخی پرندگان نیز در کویرها آشیانه‌گزینی می‌کنند.
در گذشته گمان بُرده می‌شد که کویرها بی‌سود و خالی از ارزش هستند. آن‌جا را زمین‌هایی بی‌بار و نابارور می‌دانستند که بهره‌ای از آن نمی‌توان بُرد. چون در گذشته بیش‌تر کار و کوشش مردم برپایه‌ی کشاورزی بود و کشت‌وکار در کویر شدنی نبود، چنان گمان و تصوری شکل می‌گرفت. اما اکنون چنین باوری پایه‌ای ندارد و دریافته‌اند که کویرها سرشار از سودهای اقتصادی و نیز گردشگری هستند. اکنون با فن‌آوری‌های نو می‌توان از کویرها املاح گوناگون را به‌دست آورد و نقش به‌سزای آن را در اقتصاد مردمان کویرنشین دید.
کویرهای ایران
بیش‌تر گستره‌های کویری ایران در خاور کشور جای دارند. در باختر ایران به‌سبب بلندی‌ها و شکل‌گیری ابرهای باران‌زا و شرایط آب‌وهوایی معتدل و سرد، پهنه‌ای کویری پدید نیامده است.
دو گستره از مهم‌ترین کویرهای ایران یکی «دشت کویر» و دیگری «کویر لوت» است. دشت کویر گستره‌ای بیش از 97 هزار کیلومتری را در بر می‌گیرد و چهار استان یزد، اصفهان، خراسان و سمنان را سهم‌دار خود می‌سازد. بسنده است بدانیم که درازای دشت کویر به 675 کیلومتر می‌رسد و این خود نشان از دامن‌گستری آن دارد. کویر لوت نیز اندکی کوچک‌تر از دشت کویر است و بیش از 95 هزار کیلومتر است. استان‌های خراسان، کرمان و یزد بخش‌هایی از این کویر را در خود جای داده‌اند. کویر لوت در میان کویرها و بیابان‌های جهان یکی از خشک‌ترین و گرم‌ترین کویرهاست.
فهرست برخی از مهم‌ترین کویرهای ایران این‌گونه است:
– کویر ورزنه: در بخش خاوری استان اصفهان؛
– کویر کاراکال: در استان یزد، شهرستان بافق؛
– کویر مصر: در استان اصفهان، شهرستان خور و بیابانک؛
– کویر ابوزیدآباد: در استان اصفهان، شهرستان کاشان؛
– کویر ریگان: در جنوب باختری استان کرمان؛
– ریگ جن: در مرز میان دو استان سمنان و اصفهان؛
– کویر مرنجاب: در شهرستان آران‌وبیدگل در استان اصفهان؛
– ریگ زرین: در استان یزد، شهرستان اردکان؛
– کویر حلوان: در استان خراسان جنوبی، شهرستان طبس؛
– کویر شهداد: در استان کرمان؛
– کویر میتن‌آباد: در جنوب نطنز، در شهرستان کاشان؛
– کویر زردگاه: در استان خراسان جنوبی؛
و نمونه‌های دیگر.
شناخت کوتاهی از این کویرها و ارزش‌های گردشگری و اقتصادی آن‌ها، بخش‌های دیگر رشته نوشتار «کویرهای ایران» خواهد بود.
* یاری‌نامه: تارنماهای همشهری‌آنلاین؛ مجله‌ی دلتا؛ ویکی‌پدیا.
