اسفراین، در جنوب استان خراسان شمالی را باید از آن دست گستره‌هایی دانست که با رویدادهای تاریخ کهن ایران پیوندی ناگسستنی دارد و نشانه‌هایی آشکار و فراوان در آن می‌توان جُست و یافت که گویای کهن‌دیاری آن سرزمین چندهزار ساله است. نمونه‌ای از دیرینگی اسفراین، پهنه‌ای‌ست که آن را «شهر بلقیس» نامیده‌اند.
شهر یا ارگ بلقیس در سه کیلومتری جنوب شهر اسفراین کنونی دیده می‌شود. سال پی‌افکنی آن را در سده‌های نخست دوران پس از باستان ایران گمان بُرده‌اند. این ارگ و سازه‌های درون آن، در یک‌هزار سال جایی برای زندگی و کار و کوشش مردم بوده است. آن نشانه‌های زندگی‌ساز تا آغاز پادشاهی قاجاریه ادامه یافت تا آن‌که اندک‌اندک از پویایی‌اش کاسته شد. به‌ویژه در هنگام یورش محمود افغان و لشکریانش به ایران (در سال‌های پایانی پادشاهی صفویه) ارگ بلقیس سراسر ویران شد اما تا چندین سال پس از آن گروهی از مردم در این شهر زندگی می‌کردند. اکنون تنها بازمانده‌ای از شهر به‌جای مانده که از گذشته‌های آکنده از جُنب‌وجوشش خبر می‌دهد. ارگ بلقیس با تاریخی بیش از هزار سال، از دیدنی‌های اسفراین است.
گستردگی شهر بلقیس اندکی بیش از 50 هزارمتر مربع است. شهر سازه‌ای خشتی و چینه‌ای است که برج‌های نگهبانی‌اش (در زمان آبادنی) به 29 عدد می‌رسید. شهر بلقیس ارگ، شارستان (مرکز و اندرون شهر)، بازار، کوچه‌ها و خیابان‌ها و هر آنچه که بایسته‌ی زندگی در شهری پُرتکاپو می‌توانست باشد را داشت. در این میان، ارگ شهر، از بزرگترین سازه‌های خشتی ایران است. پهنه‌وری آن را 51 هزار و 800 متر مربع برآورد کرده‌اند که گرداگرد آن را خندقی کنده بودند. خندق‌ها برای جلوگیری از یورش سربازان و لشکریان دشمن، پیرامون شهرها کنده می‌شد. فرتورهایی که در دهه‌ی 60 خورشیدی از شهر بلقیس گرفته شده نشان می‌دهد که خندق آن پُر از آب بوده است، اما پس از انجام کارهای کشاورزی در بخش‌هایی از آن، خندق وضعیت پیشین خود را از دست داد. ارگ و درون سازه را از خشت و آجر و چوب ساخته‌اند. نکته‌ای که این ارگ را از دیگر نمونه‌های همانندش جدا می‌کند آن است که آن را نه بر روی بلندی، که بر دشتی هموار و صاف ساخته‌اند.
درباره‌ی دیوار شهر بلقیس این را باید گفت که درازای آن پنج کیلومتر بوده و ستبری دیوار به هفت متر می‌رسیده است. همین نکته نشان می‌دهد که تا چه اندازه برای نگاهبانی شهر از یورش بیگانگان کوشش شده است. این دیوار دفاعی که در دوره‌ی صفویه ساخته شده، 70 برج داشته است. این شمار برج گواه دیگری بر اهمیت شهر بلقیس در گذشته‌های تاریخی آن است.
شهر تاریخی بلقیس بخش‌های گوناگونی داشته است؛ مانند بازار که راهرویی با دکان‌های در دو سوی آن بوده است و جایی برای دادوستد کالاهایی که به شهر آورده می‌شد. درازای این راهرو را 350 متر برشمرده‌اند.
گورستان شهر بلقیس نیز درخور اهمیت است. این گورستان در بیرون دروازه‌های شهر جای داشته و محلی برای خاکسپاری شماری از نام‌آوران تاریخ اسفراین نیز بوده که اکنون نام و نشان آن‌ها شناخته‌شده است. در گورستان 10 هکتاری شهر بلقیس کاوش‌هایی انجام شده که به دستاوردهای باستان‌شناسی مهمی انجامیده است.
از دیگر بخش‌های این شهر تاریخی، کاروانسرای آن است. سازه‌ی آن را ساخته‌شده در دوره‌ی ایلخانان و تیموریان (سده‌های هشتم و نهم مهی) دانسته‌اند. کاروانسرا با شهر 500 متر دوری داشته اما پیوندی آشکار با شهر و رفت‌وآمد کاروانیان و بازرگانان داشته است. به‌ویژه کاروان‌هایی که راه گرگان تا نیشابور را طی می‌کردند یا از آن راه بازمی‌گشتند، گذارشان به کاروانسرای شهر بلقیس نیز می‌افتاد. نقشه‌ی آن مستطیل‌شکلی است و از قلوه‌سنگ‌ها و ملات گچ آن را برآورده‌اند.
از کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر بلقیس یاد کردیم. یکی از یافته‌های آن کاوش‌ها، دستیابی به کوره‌ی سفالگری است که در نیمه‌ی دوم سده‌ی ششم مهی ساخته شده و دربردارنده‌ی بخش‌هایی مانند آتشدان، تاقچه‌هایی برای نگهداری سفال، سکوی پخت و مانند آن است. در این کوره، سفال‌های لعاب‌دار فیروزه‌ای درست می‌شده است.
این نیز گفتنی است که برپایه‌ی دیدگاه‌سنجی‌ای که در شهریورماه 1402 انجام شد، شهر کهن بلقیس بیش‌ترین بازدیدکننده‌ی گردشگر را در استان خراسان شمالی داشته است (گزارش خبرگزاری ایسنا). این نکته نشان از ارزش تاریخی و نیز گردشگری این شهر زیبا و دیرینه دارد.
*یاری‌نامه: گزارش خبرگزاری‌های ایسنا؛ مهر و تسنیم.
