خبرهای میراث فرهنگی و تاریخی در هفتهی گذشته پُربار بود. شاید شماری از آن خبرها میان خبرهای پُرسر و صداتر کمتر شنیده یا خوانده شد.
آنچه در دنباله برشمردهایم بخشی از خبرهای کمتر شنیدهشدهای است که گوشههای دیگری از چگونگی نگاهبانی یا رهاسازی میراث فرهنگی و تاریخی ما را بازتاب میدهد.
– حریم میراث جهانی قلعه فیروز از آتشسوزی در امان ماند: آتشسوزی در حریم میراث جهانی قلعهدختر فیروزآباد مهار شد و حریم این اثر تاریخی از آتش دور ماند. گزارشی از آتشسوزی در پیرامون میراث جهانی قلعهدختر فیروزآباد گزارش شده بود که با فرستادن یک دستگاه لودر برای احداث آتشبُر به محل آتشسوزی، از پیشروی آتش به دیگر گسترهها جلوگیری شد. مسوولان دربارهی سبب این آتشسوزی گفتند: «در دست بررسی است»!
شهرستان فیروزآباد در ۱۰۰ کیلومتری از جنوب شیراز جای دارد و از جاذبههای فراوان تاریخی برخوردار است که میتوان به پنج اثر از پرونده منظر ساسانی فارس در یونسکو دربردارندهی: میراثهای جهانی کاخ اردشیر بابکان، قلعهدختر، شهر گور، سنگنگاره پادشاهی اردشیر بابکان و سنگنگاره پیروزی اردشیر بابکان اشاره کرد. (ایرنا، 22 شهریور)
– کشف آثار اشکانی در گیلان: ۱۳ شی اسلامی و اشکانی در خانهی یک حفار غیرمجاز در رشت کشف شد. آثار یافتهشده توسط حفاران غیر مجاز از محوطههای باستانی گیلان بهدست آمده است. آثار بهدست آمده دربردارندهی دو سنگ وزنه و مهره هستند که از گورستانهای باستانی در بخش خشک بیجار رشت کشف شدهاند. (ایرنا، 22 شهریور)
– کاوشهای باستانشناسی در زیج منیژه سرپل ذهاب: به گفتهی فرزاد مافی، سرپرست هیات باستانشناسی زیج منیژه انزل، برپایهی یافتههای باستانشناسی، هرچند معماری این سازه مانند بناهای واپسین دوره ساسانی است، اما مواد فرهنگی مانند سفال که در منطقه بهدست آمده این گمان را پدید میآورَد که این بنا به سالهای آغازین دورهی اسلامی بازمیگردد.
او با اشاره به پایان فصل کاوش و خواناسازی مرمت سازهی تاریخی زیج منیژه انزل سرپل ذهاب، گفت: «با وجود انجام پژوهشهای گسترده در قصرشیرین، به گمان میرسد شهرستان سرپل ذهاب به سبب حجم آثار تاریخی و فرهنگی که در آن وجود دارد، پژوهشهای باستانشناسی که تاکنون انجام شده بسنده نیست و نیاز هست تا مطالعات بیشتری انجام شود. زیج منیژه انزل از این دید ارزش زیادی دارد».
او افزود: «زیج منیژه روستای انزل، یک بنای شاخص با ساختاری سنگی در ابعاد۱۴۰×۱۴۰متر است که شمار زیادی حجره شاید، نزدیک به ۱۰۰ حجره، برجک و دیواره دارد. این بنا بسیار مانند کاروانسراست اما هنوز دربارهی کاروانسرا بودن آن به قطعیت نرسیدهایم. نام زیج که مردم بومی به این بنا دادهاند نیز چندان باریکبینی ندارد، چراکه زیج به بنایی گفته میشود که در حوزهی نجوم و رصد ستارگان به کار میرود».
مافی افزود: «نیاز است تا در صورت تامین بودجه، فصول کاوش جدید نیز برای این محوطه تعریف شود. معماری که با آن روبهرو هستیم به بناهای ساسانی شباهت بسیار زیادی دارد. چهبسا این بنا در زمانهای کهنتر از دوره اسلامی ساخته شده باشد و در دوره اسلامی نیز مورد استفاده قرار گرفته و کاربری آن دگرگون شده باشد. نشانههایی بهدست آوردیم که در برههای از زمان تصرفاتی در این بنا انجام گرفته که میتواند تغییر کاربری و یا تغییر بخشهایی از این بنا را اثبات کند» (ایرنا، 24 شهریور).
– به زمين رحم كنيم: روزنامهی «شرق» دربارهی هفتهی آگاهیرسانی جهانی دربارهی زبالهها نوشت: «هفتهای كه در پیشرو داریم، هفتهای است كه در سراسر جهان درباره زبالهها اطلاعرسانی میشود. زبالهها و آسیبهای آنها به زمینی كه در آن زندگی میكنند، اكنون بخش زیادی از دغدغه مردم است. واقعیت این است كه هر روز این خبر را میخوانیم كه حجم زبالهها در دریاها و اقیانوسها نگرانکننده است. با آمدن پاندمی، شاید بسیاری از دیدن تصاویر ماسکهایی كه در اقیانوسها و رودخانهها رها شده بود، شوكه شدند. هر روز هم كه میگذرد، این موضوع باعث تعجب بیشتری است كه برای بسیاری این وظیفه ساده یعنی نریختن زباله در بستر رودخانهها را فراموش میكنند و مشكلی مانند جمعآوری زبالههای موجود در کنار سواحل دریاها پیش میآید. بسیاری از گروهها در جهت پاکسازی حاشیه رودخانهها و دریاها شكل میگیرند و فعالیت میكنند. همه ما در خاطراتمان به یاد میآوریم که از جاهایی سخن میگفتند كه باورمان نمیشد در آنجا آشغالی پیدا شود؛ از جمله تصاویری كه از دماوند و حجم بالای آشغالهای رهاشده در آن منتشر شده بود. شاید این هفته كه برابر است با هفته جهانی پاکسازی کره زمین از زبالهها، فرصتی باشد تا بسیاری در جهت كاهش زباله گام بردارند. این واقعیتی دردناک است كه زبالهها همهجا هستند، در دریاها و اقیانوسها، در کوهستانها، در جنگل، در حاشیه جادهها، در جامعه شهری، در زمینهای کشاورزی و در سراسر زمین. این هفته فرصت خوبی است که توجه هم خودمان و هم دیگران را به حجم زبالههایی که تولید میکنیم، جلب كنیم و برای جمعآوری آنها راهحلهایی پیدا كنیم». (روزنامهی شرق، 25، شهریور)
– دزدیدن کاشیهای میدان شاپور!: جای تراشیدهی مصالح زیر کاشیها هنوز بهجا مانده، هیچکدام از سردرها بهویژه در ضلع شمال شرقی میدان نشانی از کاشیهای قدیمی ندارند. در حالی که سر و وضع میدان نشان میدهد مرمتگران زمان زیادی نیست که کارشان در میدان قوامالدوله تهران به پایان رسیده است.
تا همین چند ماه پیش زیر طاقِ هر کدام از مغازههای میدان قوامالدوله یا «شاپور»، هنوز نشانی از کاشیهای کهن بالای سردرِ بازاچه شاپور تهران به چشم میآمد، اما به گمان میرسد در چند ماه گذشته، باقیماندههای این تزیینات میدان شاپور از بین رفتهاند. هرچند جدارهی خاوری (:غربی) میدان بیش از یک سال گذشته مرمت شده و چند کاشی باقیمانده آن درست در میانهی بالایی جداره به عنوان «شاهد بنا» جا خوش کردهاند، اما ضلع شمال خاوری (:شرقی) میدان امروز دیگر هیچ نشانی از کاشیهایی که روزی یکی از عناصر زنده و زیبای میدان شاپور بود، ندارد. شاید هم مانند دیگر کاشیهای کهن شماری از بناهای تاریخی در سطح کشور، آنها نیز به مرور به سرقت رفتهاند. اسناد میگویند که میدان شاپور در دوره قاجار ساخته شده و دوم بهمن ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۸۴۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. (خبرگزاری ایسنا، 26 شهریور)
– نجات سازههای قاجاری شهر جهانی یزد از تخریب: سرپرست ادارهی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان یزد از مرمت ساباطها و تویزههای بافت تاریخی یزد خبر داد و گفت: بیشتر این سازهها متعلق به دوران قاجار بوده که با مرمت از تخریب آنها جلوگیری میشود.
وی با اشاره به اینکه ساباطها از لحاظ نوع سقف، به دو گونه بخشبندی میشوند، گفت: یک گونه از ساباطها دارای سقف مسطح بوده و از تیرهای چوبی و حصیر برای نگهداری وزن و سقف آن استفاده میشود و نوع دیگر ساباطها دارای تاق هستند که روش آجرچینی این سقفها بیشتر بهگونهی رومی انجام شده است.
یکی از کارکردهای ساباط در گذشته پدیدآوردن سایه و جایگاهی خنک برای رهگذران بود. این سازه، موجب پایداری خانهها در برابر نیروهای پدید آمده از فشار سازه شده و همچنین از دید افزایش حس همسایگی و همبستگی محلهای درخور ارزش است. (ایسنا، 26 شهریور)
– سایهی ساختمانی بلند روی موسسه باستانشناسی: ساختمانی پنج اشکوبه (:طبقه) روی بنای تاریخی موسسهی باستانشناسی دانشگاه تهران سایه انداخت و عرصه و حریم این اثر تاریخی را مخدوش کرد. این ساختمان در حال ساخت، با بیش از پنج اشکوب بلندی در حالی در عرصه بنای تاریخی موسسه باستانشناسی دانشگاه تهران در حال ساخت است که به گمان میرسد پلانهای نهایی آن برای تکمیل ساختمان نیز رو به پایان است و حتا آن ساختمان بخشی از حیاط بنای تاریخی موسسه را دربرگرفته است.
با توجه به جای گرفتن ساختمان در دست ساخت در چند گامی بنای تاریخی موسسهی باستانشناسی دانشگاه تهران و بلندای بیش از اندازهی آن، که حریم منظری این بنا را اشغال کرده است، پیدا نیست که آیا استعلامی از میراث فرهنگی برای ساخت این بنا گرفته شده است یا خیر؟
موسسهی باستانشناسی دانشگاه تهران از بناهای ساخته شده میان سالهای ۱۲۹۹ تا ۱۳۲۰ خورشیدی با مساحت ۶۷۰ مترمربع است. این ساختمان در سال ۱۳۳۸ به پیشنهاد دکتر عزتالله نگهبان در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ساخته شد. آن موسسه از سال۱۳۵۴ خورشیدی، به نزدیکی باغ فردوس، نبش کوچه لادن و خیابان ولیعصر امروزی در جای کنونیاس منتقل شد. این محل توسط زندهیاد محمود افشار به عنوان وقف در اختیار موسسهی باستانشناسی دانشگاه تهران قرار گرفت که در ۱۰ مهر ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی کشور نیز به ثبت رسید. (خبرگزاری ایسنا، 28 شهریور)
– کشف محوطههای تازه پیش از تاریخ در حدفاصل شهر سوخته و مرز افغانستان: علیرضا جلالزایی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان، از کشف سه محوطهی تازه میان شهر سوخته و مرز افغانستان خبر داد و گفت: «هنگام اجرای پروژه لولهگذاری برای گازکشی از آنجا که بخشی از این لولهگذاری از داخل حریم شهر سوخته عبور میکرد بر آن شدیم تا بررسیهایی در این منطقه داشته باشیم. در حین ارزیابی این مهم که آیا گذر خط لوله گاز به حریم شهر سوخته آسیب وارد میکند یا خیر موفق شدیم تا سه محوطه جدید را کشف کنیم. این محوطهها ازجمله محوطههای اقماری شهر سوخته به حساب می آیند و دارای قدمت دوران پیش از تاریخ هستند».
او ادامه داد: «نیاز است محوطهها کاوش شوند تا بر اساس یافتههای آن کاوش تصمیم بگیریم چه اتفاقاتی در این محوطهها رخ خواهد داد. باتوجه به یافتههایی از جمله عوارض طبیعی و سفال که بیشتر آنها شبیه سفالهای شهر سوخته هستند قدمت این محوطههای جدید به بیش از ۵ هزار سال پیش بازمیگردد. کشف کوزههای کوچک و سفالهایی که دارای طرح و نقش هستند از جمله یافتههای دیگر این بررسیها است. درحال حاضر نیز این یافتهها در موزه جنوب شرق نگهداری میشوند». (ایلنا، 28 شهریور)