یکی از یادبودهای ارزشمند روزگار ساسانیان اکنون در مشگین‌شهر دیده می‌شود. هرچند گذر زمان نوشته‌ی آن را بسیار ناخوانا کرده است، اما در نیمه‌ی دوم دهه‌ی چهل خورشیدی، دبیره (:خط) آن خوانا بود و باستان‌شناسان توانستند آن را بخوانند و برگردانی از آن به‌دست دهند. اکنون آن برگردان، تنها سندی است که ما را با درون‌مایه‌ی سنگ‌نوشته آشنا می‌کند. این اثر در زمان شهریاری شاپور دوم ساسانی پدید آمده است.
اندکی دورتر از مشگین‌شهر، در استان اردبیل، انبوهی از درختان درون دره‌ای زیبا دیده می‌شود. بومی‌ها آن‌جا را باغ نوروز می‌نامند. زمانی آبی جاری از این دره به رودخانه‌ی خیاو می‌رسید و بدان می‌پیوست. در بلندای خاوری دره، دژی باستانی پیداست و در بخش باختری آن سنگ‌نوشته‌ای دیرینه نمایان است. مردم مشگین‌شهر به آن نوشته‌ی باستانی «سوروشکن‌داشی» می‌گویند.
سنگ‌نوشته به خط پهلوی است و از روزگار شهریاری ساسانیان به‌جا مانده است. آن‌چه بر آن نوشته‌اند، تاریخ دقیقی از آن است؛ بدین‌گونه که در هفتمین ماه از بیست‌وهفتمین سال پادشاهی شاپور دوم ساسانی، آن نوشته را به دستور کسی به نام هرمزد، نوشته‌اند. شاید هرمزد، والی یا شهربان آن گستره بوده است. درخواستی نیز در پایان نوشته هست که از خوانندگان نوشته و بزرگان و فرمانروایان خواسته شده است که اگر دژ را پسندید به سازنده‌ی آن آفرینباد بفرستند! پس از این، به آن اندرز و نوشته‌ی ساسانی اشاره خواهیم کرد.
سنگ‌نوشته‌ی مشگین‌شهر دو ستونی است و 15 سطر دارد. بر بالای آن نیز نشانه‌ای نمادین دیده می‌شود. ارزش این سنگ‌نوشته از آن سبب است که نخستین نوشته‌ی یافته‌شده به خط پهلوی در آذربایجان است. افزون بر این که شیوه‌ی نقش‌زنی آن نیز تازگی دارد و سرآغاز روشی نو در هنر سنگ‌نگاری ساسانی شمرده می‌شود.
نخستین‌بار گروهی از باستان‌شناسان آلمانی این سنگ‌نوشته را در سال 1346 خورشیدی خواندند و بررسی‌هایی درباره‌ی آن انجام دادند. افسوس که اکنون نوشته‌ی سنگ از میان رفته است یا آن اندازه خراب شده است که بسیار سخت خوانده می‌شود و تنها همان برگردان (:ترجمه‌ی) آلمانی‌ها در دست است.
درون‌مایه‌ی سنگ‌نوشته سه‌بخشی است. سه سطر نخست تاریخ نگارش آن را به‌دست می‌دهد؛ سطرهای سوم تا نهم از هرمزد یاد شده است و این که زمان شش‌ساله‌ای برای ساخت دژ کوشش کرده است؛ بخش سوم سطرهای نهم تا بیست‌ویکم است و آرزویی را دربر دارد که در آن درخواسته شده که شهریاران آن را بخوانند و به سازنده‌ی دژ آفرینباد بگویند! به هر روی، متن سنگ‌نوشته‌ی ساسانی مشگین‌شهر (با خوانشی امروزی و اندکی دست‌کاری‌شده) چنین است:
«به ماه مهر در سال ۲۷ شاهپور، شاهان شاه، آن‌که بود پسر اورمزد شاه، آن‌گاه من نرسه هرمزد. به من گفت که این دژ فرخ را بسازم. به نام یزدان و به فرمان شاهان‌شاه به شش سال، این چنین به فرجام کردم. شهریار بزرگ آزادمرد، هر که پس از من راد مرد باشد، اگر این دژ پسندد… از من بر روان او آفرین باد… هر که نپسندد یک دیگر دژ (یک دژ دیگر) بسازد که از این بهتر بُوَد».
دژ ساسانی کهنه قلعه‌ی مشکین‌شهر
همان‌گونه که گفتیم، روبه‌روی آن نوشته، دژی هست که از خشت و آجر و گِل ساخته شده است و پی سنگی دارد. این دژ را هرمزد (که در سنگ‌نوشته نام او آمده) ساخته است اما در سده‌های دیگر در آن دست برده‌اند و بنایی روی پی آن ساخته شده است. آن‌چه اکنون از آن مانده است، سه برج است و سه دیواره. درازای دژ 230 متر و پهنای آن 110 متر است. کاربری آن (که به‌گمان می‌رسد نظامی بوده است) پس از ساسانیان نیز ادامه داشته و گویا چندین‌بار دگرگونی‌هایی در آن پدید آورده‌اند. اتاقک‌ها و آخور و اسطبل‌هایی نیز در آن دیده می‌شود.
*یاری‌نامه: جستار «کتیبه‌ای از شاهپور دوم شاهنشاه ساسانی در مشگین‌شهر» نوشته‌ی سیف‌الله کامبخش فرد (مجله هنرومردم- 1346) و ویکی‌پدیا.
با دیگر نگاره‌ها و نوشته‌های سنگی ایران باستان آشنا شوید:
