چهارصد سال پیش، زمانی که صفویان در نیمه‌راه پادشاهی خود بودند، مردمی در 25 کیلومتری شهر همدان، سنگ روی سنگ گذاشتند و خانه‌هایی ساختند که امروز پس از گذر چهار سده، تنها روستای سنگی ایران شناخته می‌شود و چشم‌اندازی دیگرسان با هر روستای دیگر ایران دارد. این روستا «وَرکانه» نامیده می‌شود؛ به چم (:معنای) کنار چشمه، یا اگر بخواهیم معدن‌های سنگی پیرامون روستا را پیش چشم بیاوریم، به چم «نزدیک معدن» است.
ورکانه در گستره‌ای کوهستانی و در دامنه‌ی جنوبی رشته‌کوه زاگرس جای گرفته است. از این‌رو، سرد و گاه یخبندانی است. مردم روستا ناچار بوده‌اند که خانه‌های خود را به تمامی از سنگ بسازند تا جایی برای گریز از سرما داشته باشند.
سنگ‌ها بیشتر از گونه‌ی «لاشه» هستند. لاشه، سنگ‌های پایداری‌اند که شکل تزیینی ندارند و تنها برای مقاوم‌سازی به‌کار می‌روند. زرکانه‌ای‌ها پیِ خانه‌های خود را از سنگ لاشه و دیگر سنگ‌ها ساخته‌اند. دیوارها و هر بناهای دیگر آنجا نیز از سنگ است. سقف خانه‌ها با تیرهای چوبی و اندود کاه گِل پوشیده شده است، یا گاه با قیرگونی.
کوچه‌های روستا یکسره سنگفرشی است. پا که به آن جا بگذاریم انگار بر روی زمینی از سنگ گام گذاشته‌ایم. از این‌رو ورکانه پاکیزه است و کم گرد و غبار.
تابش خورشید، سنگ خانه‌ها و سنگفرش کوچه را به رنگ قهوه‌ای سوخته درمی‌آورد. این نیز از دیدنی‌های ورکانه است. آب روان کوچه‌ها نیز از جوی‌های سنگفرشی و جدول‌کشی شده می‌گذرد. زیبایی این بافت سنگی تنها با دیدن است که به‌چشم می‌آید؛ گفتن و وصف کردن نمی‌تواند نشان بدهد که ورکانه چرا از روستاهای شگفت‌انگیز ایران است و گردشگران را به سوی خود می‌خواند.
اما در این روستای سنگی، شگفتی دیگری هست که چه بسا پرسش برانگیز باشد. در ورکانه گورستانی دیده می‌شود که هیچ سنگ قبری ندارد! در ورکانه سنگ برای زندگان است و مُردگان سهمی از آن ندارند!
باغ‌های میوه‌ی ورکانه زیبایی این گستره را دوچندان کرده‌اند. در حیاط سنگی خانه‌ها نیز درختان گردو، سیب و زردآلو سربرآورده‌اند و گردش در کوچه‌ها را دلخواه‌تر ساخته‌اند.
صد متر که از جنوب ورکانه دور بشویم به قلعه‌ای اربابی برمی‌خوریم به نام «قلعه مهری‌خانم». این بانو، دختر خان روستا بوده است. زمانی تقی‌خان قراگوزلو روستا را در اختیار داشت. او که درگذشت دخترش جانشینش شد و به کار روستاییان ورکانه رسیدگی کرد. دژی (:قلعه‌ای) که به نام اوست، دو اشکوب (:طبقه) دارد و در جایی بلند ساخته شده تا روستا را زیر نگاه گرفته باشد. ساختمان آن به شکل چلیپایی (:صلیبی) است.
در کنار قلعه‌ی مهری‌خانم، اصطبل سنگی‌ای برآورده‌اند که پیداست جایی برای پرورش و نگهداری اسب بوده است. در زمان پهلوی دوم این اصطبل برای پرورش اسب‌های دربار به‌کار می‌رفت.
ورکانه یک ویژگی دیگر نیز دارد. این روستا گذرگاه کوچ عشایری از طایفه‌های قزل یوسف و بارم‌طاقلو است. هنگامی که آنان با کاروانی از چارپایان خود از کنار روستا می‌گذرند و جامه‌های رنگ در رنگ و زیبای زنان و مردان‌شان نگاه‌ها را به‌سوی خود می‌کشد، می‌توان کوشش آدمی را برای گذران زندگی و یافتن جایی برای چرای دام‌ها دید.
پیرامون روستای سنگی ورکانه را طبیعتی دل‌انگیز فراگرفته است. ورکانه در میان کوه‌های سرده، سرخ و بلاغ و قره‌داغ جای گرفته است. این روستای زیبا در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
کندلوس؛ روستایی شانه به شانه‌ی تاریخ
دلربایی طبیعت در روستای شهرستانک
ریاب، یکی از دیرینه‌ترین روستاهای کاه‌گِی ایران
سنگ‌تراشان، بزرگترین گنج‌خانه‌ی مفرغی جهان
قلعه سریزد؛ نخستین بانک ایران در روزگار ساسانیان
خویدک؛ روستایی که مردگانش رو به تخت‌جمشید آرمیده‌اند!
زندرق؛ روستایی با یک تَن جمعیت!
توران‌پشت، روستایی به شکوهمندی تاریخ ایران
روستای حیله‌ور، بیمناک از دیده‌شدن
روستای گرمه، گذرگاه جاده‌ی ابریشم
روستای وفس؛ نگاهبان یکی از دیرینه‌ترین گویش‌های ایرانی
روستاییان وردیج، همسایگان ارواح سنگی!
ارگ روستای پاده، شکوه فراموش‌شده
قورتان، دومین بنای خشت و گل ایران
نشانه‌هایی از تاریخ در دل روستای اُشتبین
قارنه، روستایی آرمیده در دل تاریخی هفت هزار ساله
هفتادُر، روستایی به دیرینگی تاریخ
زن‌شاهی؛ روز فرمانروایی زنان در روستای اسک
روستای زرگر، مردمانی آشنا با زبانی ناآشنا
ایستا؛ شگفت‌انگیزترین روستای جهان
هجیج، روستایی با گویشی همانند با زبان اوستایی
