افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی، را یکی از رازآمیزترین، گول‌زنک‌ترین و زیباترین افعی‌های جهان می‌دانند. این افعی تنها در زیست‌بوم ایران پیدا میشود و نشانی از آن در هیچ جای دیگری از جهان دیده نشده است. از این‌رو، این گونه‌ی جانوری، سرمایه‌ای ملی در حیات وحش ایران به‌شمار می‌رود. با این همه، ناآگاهی درباره‌ی ارزش و جایگاه ملی و جهانی افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی، این گونه‌ی بسیار مهم زیست‌بوم ایران را با آسیب‌هایی زیان‌بار روبه‌رو کرده است.
افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی را تکامل یافته‌ترین افعی شناخته شده‌ی کره‌ی زمین نیز دانسته‌اند. اینکه چرا این افعی چنین ویژگی دارد! به آن خواهیم پرداخت. اما افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی را تنها و تنها در ایران و آن هم تنها در بخش کوچکی از ایران، در استان ایلام، می‌توان یافت و بخش‌های بسیار کوچکی از استان‌های لرستان و کرمانشاه.
ماجرای پیدا شدن افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی خواندنی است. تا سال 1346 خورشیدی (1968 میلادی)، هیچ کس از بودن چنین گونه‌ای از مارها خبر نداشت و نامی از آن درمیان نبود. تا آنکه در این سال برای نخستین‌بار در جهان، کسی به نام «استریت» و همسرش در جاده‌ی ایلام به مهران این افعی را دیدند و به کوتاهی شناساندند. سال‌ها گذشت تا آنکه در سال 1381 یکی از جانورشناسان ایران، حمید بستانچی، برای بار دوم افعی شاخ‌دار دم عنکبوتی را در جاده‌ی قصرشیرین به گیلان غرب، در استان کرمانشاه، دید. گویا پرفسور جانورشناسی به نام «اندرسون» نیز در شناساندن این گونه‌ی جانوری، همراه بستانچی بوده است. از آن زمان تا سال 2012 میلادی هیچ گونه تصویری از افعی شاخ‌دار دم عنکبوتی در دست نبود. در این سال یک تیم پژوهشی مستندنگار توانست نخستین تصویرها از این افعی را در طبیعت ایلام ثبت کند و به نام گونه‌ای نویافته و دیده‌نشده از حیات وحش به جهان بشناساند.
گفتیم که افعی شاخ‌دار دم عنکبوتی از دید تکاملی در جهان بی‌مانند است. این ویژگی، به دُم این افعی بازمی‌گردد. دم افعی شاخ‌دار دم عنکبوتی تنها برای شکار پرندگان کوچک تکامل یافته است. سَر این افعی همانند دیگر افعی‌ها است. اما دُم آن توده‌ای کروی است که فلس‌هایی (پولک‌هایی) آویزان دارد. این دُم شگفت‌انگیز بسیار همانند عنکبوت است. دُم افعی یاد‌شده بدنه ای نارنجی و گاه خاکستری دارد. خارها، یا همان فلس‌ها، دورتادور آن روییده است. افعی شاخ‌دار از این دُم به شکل مرموزانه و شگفت‌آوری برای شکار استفاده می‌کند. او با چرخش دُم، در کمتر از یک چشم به‌هم زدن شکارش را می‌گیرد و نابود می‌کند. عنکبوتی شکل بودن دُم او، به‌راستی ترسناک است و به پیکر این جانور شکلی هراس‌آور بخشیده است.
افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی برای شکار حشره‌ها و پرندگان راه و روشی بسیار فریب‌کارانه دارد. او در گوشه‌ای پنهان میشود و دُمش را زیر خاک می‌گذارد؛ به گونه‌ای که تنها بخش عنکبوتی شکل دُم پیداست. جانوران دیگر که او را نمی‌بینند و تنها متوجه دُم عنکبوتی او شده‌اند، به طمع شکار عنکبوت به دُم افعی شاخ‌دار نزدیک می‌شوند. در این لحظه، افعی شاخ‌دار در واکنش و جهشی که به ثانیه هم نمی‌کشد، جانور را از پا درمی‌آورد و نیست و نابود می‌کند. این کار او چنان برق‌آسا و تند است که نمونه‌ی آن را در دیگر حیوانات شاید نتوان دید.
در زیست‌بوم ایران 83 گونه مار شناسایی شده است. 10 گونه از این مارها، بوم‌زاد ایران هستند. در استان ایلام نیز پنج گونه افعی دیده شده است: افعی شاخ‌دار، افعی جعفری، مار شاخ‌دار، گرزه مار و سرانجام افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی.
افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی در زیستگاه شهرهای استان ایلام به‌سر می‌برد: در آبدانان، زرین‌آباد، گستره های بولی و بیجار و تپه ماهورهای نوار مرزی مهران. این افعی در این گستره‌ها به گونه‌ی کلونی (گروهی) زیست می‌کند. اما در بخش‌های کوچکی از استان‌های لرستان و کرمانشاه نیز ردی از آنها یافت شده است. آنها جاهایی را که پوشش گیاهی کم تراکم یا نیمه تراکم دارد، برمی‌گزینند و صخره‌های گچی را مناسب زیست‌بوم خود می‌دانند.
افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی پیکری به رنگ‌های قهوه‌ای، خاکستری و مشکی دارد. گاه نیز گونه‌هایی از این افعی دیده شده است که قرمز آجری بوده است یا حتا زردی که به قهوه‌ای روشن مانندگی دارد. بر پشت این افعی خال‌های بیضی شکلی دیده میشود که چه‌بسا آن خال‌ها به هم پیوسته باشند. پشت چشم و گوشه‌ی دهان این افعی نیز خطی تیره‌رنگ دارد و فلس‌های سَر آنها نیز تیغه‌دار است. شمار آن تیغه‌ها افزون از 20 عدد است.
دو برآمدگی نیز بالای چشم افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی هست. از این‌روست که به آن «شاخ‌دار» می‌گویند. میان این دو شاخ، فلس‌ها دیده می‌شوند. اما فلس‌های پیکر این افعی در سنجش با دیگر افعی‌ها، خشک‌تر است. فلس‌های زیردُمی آن نیز نزدیک به 15 عدد است. درازای بدن این افعی به 65 سانتی‌متر می‌رسد و دُم آن نیز 5 سانتی‌متر است. خوراک او نیز بیشتر از پرندگان حشره‌خوار به دست می‌آید و موجودات ریز دیگر.
خطر و دشواری‌ای که این گونه یگانه را تهدید می‌کند، «بازارپسند» بودن آن است. به این گونه که چون افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی را تنها در ایران می‌توان یافت و در هیچ جای جهان شناخته شده نیست، کلکسیون‌دارها و دارندگان باغ وحش‌ها، دلبستگی بسیار زیادی به داشتن این افعی در مجموعه‌های خود دارند. از این‌رو، تجارت غیرقانونی این افعی، پُرشمار است.
در اسفندماه 1397، دفتر «کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری» در ایران پیشنهاد کرد که افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی در فهرست گونه‌های درخطر این کنوانسیون جای بگیرد. پیشنهاد آنها از سوی سازمان حفاظت محیط زیست ایران پذیرفته شد و این موضوع در آذرماه همان سال در روزنامه رسمی کشور ثبت شد (خبرگزاری ایسنا).
افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی، یکی از ارزشمندترین و برجسته‌ترین گونه‌های افعی در جهان است که تنها در زیست‌بوم ایران یافتنی است. جلوگیری از شکار این افعی و آگاهی دادن به جامعه‌ی بومی برای پرهیز از زنده‌گیری آن، بایستگی بسیار دارد.
*یاری‌نامه: تارنمای «سازمان حفاظت محیط زیست ایران»، تارنمای «تصویر حیات وحش» و گزارش خبرگزاری‌های ایسنا و ایرنا.
قوچ ارمنی؛ نشانه‌هایی گسسته، از ماندگاری
خروس کولی دشتی؛ در لبه‌ی پرتگاه
ماهی شیپ؛ مرواریدی گران‌بها و کمیاب
دلیجه کوچک؛ بی‌باک و پُرهیاهو
شاه‌روباه؛ بازیگوشی‌های یک زندگی کوتاه
گوزن قرمز ایرانی؛ اسیر ترفند شکارچیان
عروس‌غاز؛ سایه‌ای کم‌رنگ از پرنده‌ای کمیاب
میش‌مرغ؛ گرفتار در چاله‌ی ژنتیکی
شتر دو کوهانه؛ گونه‌ای کمیاب در زیست‌بوم ایران
عقاب شاهی؛ شاهبازی بر فراز بادها
سمندر لرستانی؛ آذرنشینی زیبا و بی‌پناه
افعی دماوند؛ بوم‌زاد ایران
پلیکان پاخاکستری؛ سبک‌بال و بی‌هیاهو
فیل‌ماهی؛ مروارید سیاه دریای کاسپین
بالابان؛ بر اوج سپهر
پازن‌ها؛ باشکوه و فرازجو
هوبَره؛ ستیز با عقاب‌ها، گریز از پرنده‌بازان
کرکس پشت سفید؛ پاک کننده‌ی زیست بوم
گربه‌ی پالاس؛ گوشه‌نشین و گریزپا
لاک‌پشت پوزه عقابی؛ خونسرد و بردبار
اردک سرسفید؛ جلوه‌گر و خودنما
فک خزری؛ روزگار غم‌انگیز تنها پستاندار دریای کاسپی
روباه ترکمنی؛ قلمرویی برای زندگی ندارد
خرس سیاه بلوچی؛ شبگرد و گوشه‌نشین
گیلانشاه خال‌دار؛ دورپروازی خستگی‌ناپذیر
سیاه گوش؛ شکارگری چابک‌دست
گاندو؛ تمساح پوزه کوتاه، درنده‌ای دست به عصا!
دُراج؛ خوش‌آوای گریز پا
گوزن زرد ایرانی؛ زیبا و خوش خرام
3 پاسخ
با سلام
ضمن تشکر برای معرفی گونه های جانوری ایران، لازم به ذکر است این گونه افعی( دم عنکبوتی) در استان مرکزی(ناحیه کوهستانی چراء یا شراء) هم زندگی می کند. به باور مردم محلی علت رویش زائده های انتهای دم، سن زیاد اینگونه است که در واقع باوری نادرست است.
ضمنا منطقه نامبرده، یکی از مناطق مقدس از نظر زرتشتیان ایران است و تا چند سال قبل عده ای از زرتشتیان هندوستان همه ساله برای زیارت به غاری در این منطقه( بنام غار کیخسرو) می آمدند. در این منطقه چشمه ی جوشانی وجود دارد (بنام سراب حک ) که طبق برخی روایات، محلی بوده است که کیخسرو با همراهان در آن آب غسل کرده سپس به سمت این غار حرکت کرده و در آنجا غایب شده است. همراهان وی که منتظر او در کوهپایه مانده بودند نیز پس از مدتها انتظار و فرا رسیدن زمستانی بسیار سرد، در همان محل از دنیا می روند که آثار گورهای آنها در منطقه باقی است و وجه تسمیه ی روستای “گوره زار” هم وجود همین گورهای باستانی است. ضمنا روستایی در آن محدوده وجود دارد بنام “جَزنَق” که بنا به توضیحات ارائه شده در کتاب سیمای اراک نوشته محمدرضا محتاط، یکی از مکانهایی است که گفته میشود زرتشت در آنجا متولد شده است( این روستا در حاشیه رودخانه قره چای) واقع شده است.
با سلام. لطفا به بنده پیام بدید [email protected].