شاه‌روباه؛ بازیگوشی‌های یک زندگی کوتاه

پیدا نیست چرا باور کرده‌ایم روباه حیوان «فریبکاری» است. در شعرها و متل‌ها و داستان‌ها از حیله‌گری و فریبکاری‌های پُر شر و شورَش می‌گویند و می‌نویسند و از «حیلت‌سازی» او برای ربودن قالبی پنیر از دهان زاغ**. اما روباه‌ها فریبکار نیستند. آن‌ها مانند هر موجود زنده‌ای برای ماندگاری کوشش می‌کنند. روباه‌ها باهوش‌اند. پس شگفت نیست که از هوش خود بهره ببرند تا خوراک‌شان را به دست بیاورند. این را نباید فریب و حیله دانست.

همین باور نادرست درباره‌ «فریبکاری» روباه‌هاست که چهره‌ای ناخوشایند از این جانور زیبا در باور ما ساخته است. شاید برپایه‌ی همین باور نادرست شکارچی‌ای که روباهی را از میان می‌برد به گمان خود دیگر جانوران را از گزند فریب او در امان نگاه‌داشته است.

روزگار «شاه‌روباه»های حیات وحش ایران از این هم بدتر است. پوست زیبا و گران‌بهای آن‌ها شکارچیان را به جان این جانور انداخته و تا مرز نابودی کشانده است.
بازیگوش‌تر از شاه‌روباه، جانور دیگری نمی‌توان یافت. آرام و قرار ندارد و از این‌سو به آن‌سو سَرک می‌کشد. بسیار باهوش است. این هم از توانایی اوست که می‌تواند با سرعت 50 کیلومتر در ساعت بدود و لحظه‌ای از دویدن باز نماند. اما میانه‌ی چندانی با کوچ کردن و رفتن ندارد و با زیستگاهش سازگار و به آن وفادار است. در صخره‌نوردی هم کمتر همتا دارد. صخره‌ها را عمودی بالا می‌کشد و در یک چشم به هم‌زدن، خود را به فراز صخره می‌رساند. جثه‌اش از روباه‌های دیگر اندکی کوچک‌تر است و همان پیکر ریز کمک می‌کند تا از کوه و کمر به آسانی بالا برود. شاه‌روباه کمیاب‌ترین روباه در ایران و شاید کوچک‌ترین روباه زیست‌بوم کشور ما است.

در میان حیات وحش ایران چهار گونه روباه شناخته شده است: روباه معمولی، روباه شنی، روباه ترکمنی و سرانجام شاه‌روباه. دو نوار سیاه رنگی که از چشم‌های زیبای شاه روباه به پایین کشیده شده است، نشانه‌ی خوبی برای شناخت این روباه است. رنگ پوستش برنزه است و روشن. زیر بدنش هم سفیدرنگ است. اما پشت گوش‌های بزرگش به رنگ قهوه‌ای است؛ نه خیلی قهوه‌ای پُر رنگ: قهوه‌ای که به خاکستری می‌زند. کف پای روباه‌های دیگر مو دارد ولی کف پای شاه روباه بی‌مو است. این نیز تفاوت دیگر شاه‌روباه بازیگوش با هم جنس‌های دیگرش است.
اما ویژگی‌ای که شاه روباه را در یک نگاه از دیگر روباه‌ها جدا می‌سازد، گوش‌های بلند و نمایان اوست. این گوش‌های نوک‌تیز، تنها برای شنیدن نیست؛ جانورشناسان می‌گویند گوش‌های دراز شاه‌روباه برای دور کردن گرما از اوست. نمی‌دانیم گوش چگونه می‌تواند شاه‌روباه را از گرما دور نگهدارد. گوش و گرمازدایی؟ نشنیده بودیم!

دُم شاه‌روباه، مانند روباه‌های دیگر، زیبا اما بسیار بلند است و کم‌وبیش به اندازه‌ی بدنش. نوک دُمِ پُرموی شاه‌روباه به رنگ سیاه و نزدیک به 30 سانتی‌متر است. این دُم کمک می‌کند که تعادلش را نگه دارد. 40 تا 50 سانتی‌متر درازای بدن شاه روباه ست و وزنش 5/1 تا 3 کیلوگرم است.
شاه‌روباه‌ها زندگی کوتاهی دارند: چهار تا پنج سال. فرصت آن‌ها برای زندگی کردن، بسیار کم است. اما شاه‌روباه‌های اندکی هم دیده شده‌اند که 10 سال زیسته‌اند و به پیری و سالخوردگی رسیده‌اند. شاید از همین‌روست که شاه‌روباه‌ها به‌گونه‌ی تکی (:انفرادی) زندگی می‌کنند. حق هم دارند؛ تا بخواهند به همدیگر خو بگیرند، زندگی‌شان به‌سر رسیده است. زندگی‌شان آن اندازه کوتاه است که بخواهند تنها زندگی کنند.

میانه‌ی زمستان زمان جفت‌یابی آن‌ها است. شاه‌روباه ماده 50 تا 60 روز باردار است و سپس یک تا سه نوزاد زیبا به دنیا می‌آورد.
خوراک شاه‌روباه‌ها از حشره‌ها و میوه‌ها به‌دست می‌آید. جثه‌ی کوچک آن‌ها به پُرخوری نیاز ندارد و میوه‌ها او را سیر می‌کنند. خربزه‌های رسیده و خوشه‌های انگور را با لذت بسیار می‌خورند و شکارگر حشرات بیابانی مانند سوسک، ملخ، مورچه و موریانه‌هاهستند. شاه روباه ها شبگرد هستند و شکار خود را در تاریکی شب به دست می‌آورند.
شاه‌روباه‌ها را تنها در ایران و افغانستان می‌توان دید و برخی کشورهای خاورمیانه. آن‌ها از گرما بیزارند و بیش‌تر کوه‌های بلند و علقزارهای کوهستانی را برای زیست خود برمی‌گزینند. زندگی در دره‌ها را هم نمی‌پسندند. اما بستر رودخانه‌های خشک را جای مناسبی برای خود می‌دانند و روزگارشان را در آنجا به سر می‌آورند.
پراکنش شاه‌روباه‌ها در ایران در خاور خراسان است و فارس؛ و نیز در سیاه‌کوه (میان یزد و اصفهان)، بافق و دره انجیر در یزد. در سیستان و بلوچستان نیز یافت می‌شوند؛ به‌ویژه در «بیرک» مهرستان که گستره‌ای حفاظت شده و 73 هزار هکتاری است. دشوارگذر بودن بیرک و غارهای فراوان آن، دلخواه شاه‌روباه‌ها است.
خوشبختانه در سال‌های گذشته گزارش‌هایی از دیده شدن شاه‌روباه‌ها در زیست‌بوم ایران منتشر شده و پراکندگی زیست آن‌ها را افزون‌تر ساخته است. در مهرماه 1395 خورشیدی، برای نخستین‌بار شاه‌روباه‌ها در زیستگاه‌های استان خوزستان شناسایی شدند (خبرگزاری مهر)؛ در شهریور همان سال گزارش‌هایی از زیست بوم استان‌های ایلام و لرستان و نیز شهرستان گیلان‌غرب داده شد که خبر از دیدن شاه‌روباه در گستره‌های یادشده می‌داد. به همین‌گونه در شهریور سال 1396 خورشیدی، برای نخستین‌بار شاه‌روباه‌ها در شهرستان سبزوار، در استان خراسان رضوی، دیده شدند (خبرگزاری ایرنا). دوربین‌های تله‌ای پناهگاه حیات وحش نایبندان در طبس، در استان خراسان جنوبی، نیز شمار بسیاری از شاه‌روباه‌ها را شناسایی کردند (تارنمای کویرها و بیابان‌های ایران). هر چند این نمونه‌ها امیدوار کننده است اما شکار بی‌اندازه‌ی شاه‌روباه‌ها اجازه نمی‌دهد که شمار آن‌ها فزونی بگیرد و از فهرست در خطر سازمان‌های محیط زیست بیرون گذاشته شوند.
شاه‌روباه‌ها مانند بسیاری از حیات وحش دیگر ایران از دست شکارچی‌ها و سنگدلی‌های آن‌ها حال‌وروز خوبی ندارند. پوست زیبای این روباه، آزمندی شکارچیان را برمی‌انگیزد و طعمه‌ی دامگستری‌شان می‌سازد. باورهای نادرست و بی‌پایه نیز روباه‌ها را گرفتار کرده است. ویران کردن زیستگاه‌های آن‌ها دشواری دیگری است که گریبان شاه‌روباه‌ها را گرفته است. از همین‌روست که شمار این جانور بسیار کم است. سازمان حفاظت محیط زیست ایران، شاه‌روباه‌های کوچک و زیبا را در فهرست «گونه‌های در معرض خطر» جای داده است. از سوی دیگر، پژوهش‌هایی که درباره‌ی شاه‌روباه‌ها شده، اندک و ناپیوسته است و آن‌چنان که باید این گونه از حیات وحش ایران شناخته شده نیست.
شاه‌روباه‌ها را از تیره‌ی سگسانان رده‌بندی می‌کنند. به آن‌ها نام‌های دیگری هم داده‌اند؛ مانند: روباه بلوچستان، روباه افغانی، روباه استپی و روباه صخره‌ای (از آن‌رو که می‌توانند از صخره‌ها به شکل عمودی بالا بروند)
شکار شاه‌روباه‌ها و کاهش شمار آن‌ها، نگران‌کننده است و چه‌بسا به از میان رفتن آن‌ها در زیست‌بوم ایران بینجامد. از این‌رو جلوگیری از شکار شاه‌روباه‌ها و انجام پژوهش‌های علمی درباره‌ی آن‌ها، از بایستگی‌هایی است که ماندگاری این جانور زیبا را در چرخه‌ی طبیعت ایران سبب خواهد شد.
*یاری‌نامه: تارنمای «انجمن یوزپلنگ ایرانی».
** اشاره به شعر استاد حبیب یغمایی: «زاغکی قالب پنیری دید». این شعر در کتاب‌های دوره‌ی دبستان چاپ شده است).

قوچ ارمنی؛ نشانه‌هایی گسسته، از ماندگاری
خروس کولی دشتی؛ در لبه‌ی پرتگاه
ماهی شیپ؛ مرواریدی گران‌بها و کم‌یاب
افعی شاخ‌دار دُم‌ عنکبوتی؛ فریبنده و ناشناس
دلیجه کوچک؛ بی‌باک و پُرهیاهو

گوزن قرمز ایرانی؛ اسیر ترفند شکارچیان
عروس‌غاز؛ سایه‌ای کم‌رنگ از پرنده‌ای کمیاب
میش‌مرغ؛ گرفتار در چاله‌ی ژنتیکی
شتر دو کوهانه؛ گونه‌ای کمیاب در زیست‌بوم ایران
عقاب شاهی؛ شاهبازی بر فراز بادها
سمندر لرستانی؛ آذرنشینی زیبا و بی‌پناه
افعی دماوند؛ بوم‌زاد ایران
پلیکان پاخاکستری؛ سبک‌بال و بی‌هیاهو
فیل‌ماهی؛ مروارید سیاه دریای کاسپین
بالابان؛ بر اوج سپهر
پازن‌ها؛ باشکوه و فرازجو
هوبَره؛ ستیز با عقاب‌ها، گریز از پرنده‌بازان
کرکس پشت سفید؛ پاک کننده‌ی زیست بوم
گربه‌ی پالاس؛ گوشه‌نشین و گریزپا
لاک‌پشت پوزه عقابی؛ خونسرد و بردبار
اردک سرسفید؛ جلوه‌گر و خودنما
فک خزری؛ روزگار غم‌انگیز تنها پستاندار دریای کاسپی
روباه ترکمنی؛ قلمرویی برای زندگی ندارد
خرس سیاه بلوچی؛ شبگرد و گوشه‌نشین
گیلانشاه خال‌دار؛ دورپروازی خستگی‌ناپذیر
سیاه گوش؛ شکارگری چابک‌دست
گاندو؛ تمساح پوزه کوتاه، درنده‌ای دست به عصا!
دُراج؛ خوش‌آوای گریز پا
گوزن زرد ایرانی؛ زیبا و خوش خرام