دست همه به خاویار نمی‌رسد. ماهیان خاویاری کمیاب هستند و بسیار گران‌بها. اما چه دستیابی به خاویار برای شمار فراوانی سخت باشد چه برای اندک کسانی آسان، ماهیان خاویاری را باید از ذخیره‌های ژنتیکی آبی ایران دانست و برای ماندگاری آن‌ها پیوسته کوشش کرد. یک نمونه از ماهی‌های خاویاری، ماهی «شیپ» است: بسیار نایاب و در آستانه‌ی نابودی و از میان‌رفتن نسل آن‌ها. خاویاری که از این ماهی دریای کاسپین (:خزر) به دست می‌آید (اگر بیاید)، کم‌مانند است. آن‌ها روزبهروز ناپیداتر و دورتر می‌شوند؛ یا طعمه‌ی ماهیان ماهی‌خوارند یا دربند تورهای ماهیگیران صیاد!
شاید ماهی شیپ ارزشمندترین، یا یکی از پُرارزش‌ترین و گران‌بهاترین ماهیان دریای کاسپین است. این ماهی از تیره‌ی ماهیان خاویاری است. ماهیان خاویاری دیرینگیِ چند صدمیلیون ساله دارند و گویا بازمانده‌ی یکی از دوره‌های زمین‌شناسی در بیش از 145 میلیون سال پیش، به نام «عصر ژوراسیک»، شناخته می‌شوند. از این‌روست که این گونه از ماهیان را «فسیل‌های زنده‌ی جهان» می‌نامند.
مهم‌ترین ماهیان خاویاری جهان را فیل‌ماهی، اوزون برون، تاس‌ماهی ایرانی، تاس‌ماهی روس و ماهی شیپ می‌دانند. خاویار آن‌ها سرخ، سیاه و طلایی است. اما خاویار سیاه‌رنگ ارزش بیشتری دارد. از ماهی شیپ، خاویار سیاه به دست می‌آید.
دو گونه ماهی شیپ شناخته شده است؛ یک گونه ماهی شیپ که در آب‌های شیرین زندگی می‌کنند و دیگری آن‌هایی که در دریا به‌سر می‌برند و برای تخم‌ریزی راهی رودخانه‌ها می‌شوند. گروه دوم، در بهار و پاییز راه رودخانه‌ها را درپیش می‌گیرند. این دسته را به دو گروه کوچ‌رو بهاری و کوچ‌رو پاییزی می‌توان بخش‌بندی کرد.
ماهی‌های شیپ هنگام تخم‌ریزی، در بخش ایرانی ساحل دریای کاسپین دیده می‌شوند. از این‌رو، آن‌ها از شمار کوچ‌روهای این‌گونه از ماهیان به شمار می‌روند. یکی از ویژگی‌های این ماهی چنین است که بسترهای گِلی را که آب‌های کم‌ژرفایی با عمقی کمتر از 50 متر دارند، برای ماندن و تخم‌ریزی ترجیح می‌دهند. شیپ‌ها وزن سبکی دارند و شمارشان بسیار کم است. در زمان‌های دور، به آب‌های جنوبی دریای کاسپین، در رود کورا و سفیدرود، کوچ می‌کردند و پراکندگی محدودی در آن بخش از دریا داشتند. در سال‌های پُرآبی، نشان آن‌ها را در رودخانه‌های لنکران و آستارا می‌توان گرفت. به هرروی، پراکنش ماهی شیپ در دریای کاسپین، یکسان نیست.
یک ویژگی دیگر آن‌ها در سنجش با دیگر ماهیان خاویاری، لب پایینی این ماهی است. لب پایینی ماهی شیپ یکپارچه است و بریدگی ندارد.
ماهی‌های شیپ دریای کاسپین 36 سال زنده می‌مانند؛ البته اگر صید نشوند! اما ماهیان شیپ ساحل ایران، تنها 14 سال زندگی می‌کنند. سبب عمر کوتاه آن‌ها در ساحل ایران را نمی‌دانیم. اندازه‌ی ماهی‌های شیپ ایران میان 105 تا 214 سانتی‌متر نوسان دارند. بیشترین اندازه‌ای که از این ماهی‌ها دیده شده است، 150 سانتی‌متری بوده است. وزن آن‌ها نزدیک به 80 کیلوگرم است. از این‌رو، ماهی سبک‌وزنی شناخته می‌شود.
ماهی شیپ خوراک خود را از نرم‌تنان، سخت پوستان و حشرات به دست می‌آورد. ریزکولی‌ها را هم می‌بلعد. ریزکولی‌ها سرشار از مواد معدنی و ویتامین‌ها هستند. ماهی کیلکا نیز در شمار خوراک ماهی‌های شیپ است. کیلکا گونه‌ای شاه ماهی کوچک است. صدف‌ها هم خوراک ماهی شیپ می‌شوند. به هرروی، عادت خوراکی شیپ‌ها به گونه‌ای است که ناگزیر باید در آب‌های کم ژرفا و بسترهای گِلی به‌سر ببرند. از همین‌روست که آن‌ها را نزدیک مصب رودخانه‌ها، بیشتر می‌توان دید.
ماهی‌های شیپ میان 10 تا 14 سالگی بالغ می‌شوند و می‌توانند تخم‌دهی کنند. در این هنگام به آب‌هایی نزدیک به 10 درجه سانتی‌گراد می‌روند و در ماه‌های فروردین و اردیبهشت تخم‌ریزی می‌کنند. تخم‌ریزی آن‌ها یک سال درمیان است.
ماهی‌های شیپ بهایی بسیار گران دارند. اما قیمت شیپ‌ها بستگی به سن آن‌ها دارد. هر چه به سن بلوغ نزدیکتر باشند، گران‌بهاتر خواهند بود. ارزش خوراکی آن‌ها نیز بسیار است با این همه، آن‌ها را از دید ارزش خوراکی، میان ماهی ازون برون و تاس‌ماهی روس رده‌بندی می‌کنند.
گمان بسیار می‌رود که نسل ماهی‌های شیپ دریای کاسپین روبه از میان رفتن باشد. از همین‌رو، آن‌ها را در فهرست سرخ سازمان‌های جهانی حفاظت از گونه‌های زیست بوم جای داده‌اند و ماهی‌های شیپ را «در معرض انقراض» شناخته‌اند. از این‌رو، صید و تجارت این ماهی کنترل می‌شود. صید بی‌رویه‌ی آن‌ها ماندگاری این آبزی را به خطر انداخته است. کشورهای ساحل دریای کاسپین، کوشش بسیار کرده‌اند که این گونه‌ی بسیار باارزش آبزی را از خطر نابودی نجات دهند و صید آن‌ها را کنترل کنند. اما جز شمار اندکی از آن‌ها در رودخانه‌ی سفیدرود و رودخانه‌ی اورال قزاقستان، رد و نشان چندانی از ماهی‌های شیپ نمی‌توان یافت.
جدای از صید بی‌رویه، یکی از سبب‌های کم‌شمار شدن ماهی‌های شیپ به زمان‌بَر بودن زندگی بچه ماهی‌های شیپ بازمی‌گردد. بدین‌گونه که آن‌ها به مدت طولانی در آب‌های شیرین می‌مانند و طعمه‌ی ماهیان ماهی‌خوار و دیگر آبزیان می‌شوند. از این‌رو، شمار آن‌ها آسیب‌پذیر است و به انبوهی و فراوانی نمی‌رسند.
همین کم‌یابی سبب شده است که شیلات ایران به تکثیر و زادآوری میلیون‌ها بچه‌ماهی شیپ، به‌گونه‌ی مصنوعی، دست بزند و آن‌ها را در ساحل دریای کاسپین رهاسازی کند. این روشی برای افزون کردن ذخیره‌ی ژنتیکی ماهی‌های شیپ است. یک کار بایسته‌ی دیگر برای جلوگیری از نابودی این دست از ماهیان خاویاری، کنترل بیشتر صید آن‌ها است. صیدها باید تنها برای زادآوری مصنوعی باشد و جلوی هرگونه صید تجاری ماهی‌های شیپ گرفته شود. چنین روش‌هایی چه‌بسا اندک امید به ماندگاری ماهیان بسیار باارزش شیپ را بیشتر کند.
ماهی‌های شیپ را «تاس‌ماهی خاردار» یا «تاس‌ماهی شکم برهنه» نیز نامیده‌اند. این ماهیان سرمایه‌ای بی‌مانند برای کشورهای ساحلی دریای کاسپین به شمار می‌روند. بودن و ماندگاری آن‌ها نیاز به اراده و کوششی افزون‌تر دارد.
*یاری‌نامه: تارنمای «مدیریت امور شیلات و آبزیان آذربایجان شرقی» و وبلاگ «شیلات ایران».
قوچ ارمنی؛ نشانه‌هایی گسسته، از ماندگاری
خروس کولی دشتی؛ در لبه‌ی پرتگاه
افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی؛ فریبنده و ناشناس
دلیجه کوچک؛ بی‌باک و پُرهیاهو
شاه‌روباه؛ بازیگوشی‌های یک زندگی کوتاه
گوزن قرمز ایرانی؛ اسیر ترفند شکارچیان
عروس‌غاز؛ سایه‌ای کم‌رنگ از پرنده‌ای کمیاب
میش‌مرغ؛ گرفتار در چاله‌ی ژنتیکی
شتر دو کوهانه؛ گونه‌ای کمیاب در زیست‌بوم ایران
عقاب شاهی؛ شاهبازی بر فراز بادها
سمندر لرستانی؛ آذرنشینی زیبا و بی‌پناه
افعی دماوند؛ بوم‌زاد ایران
پلیکان پاخاکستری؛ سبک‌بال و بی‌هیاهو
فیل‌ماهی؛ مروارید سیاه دریای کاسپین
بالابان؛ بر اوج سپهر
پازن‌ها؛ باشکوه و فرازجو
هوبَره؛ ستیز با عقاب‌ها، گریز از پرنده‌بازان
کرکس پشت سفید؛ پاک کننده‌ی زیست بوم
گربه‌ی پالاس؛ گوشه‌نشین و گریزپا
لاک‌پشت پوزه عقابی؛ خونسرد و بردبار
اردک سرسفید؛ جلوه‌گر و خودنما
فک خزری؛ روزگار غم‌انگیز تنها پستاندار دریای کاسپی
روباه ترکمنی؛ قلمرویی برای زندگی ندارد
خرس سیاه بلوچی؛ شبگرد و گوشه‌نشین
گیلانشاه خال‌دار؛ دورپروازی خستگی‌ناپذیر
سیاه گوش؛ شکارگری چابک‌دست
گاندو؛ تمساح پوزه کوتاه، درنده‌ای دست به عصا!
دُراج؛ خوش‌آوای گریز پا
گوزن زرد ایرانی؛ زیبا و خوش خرام
